Antik dövrdə maşınqayırma
Yüklə 6,62 Mb. Pdf görüntüsü
|
Renessans dövründə maşınqayırma 191 Şəkil 1.140. Yük qaldıran maşın. Renessans dövründə maşınqayırma 192 Dişli çarx ötürməsinin köməyi ilə üfiqi vala verilən hərəkət dərinlikdən yükü vedrələrdə yuxarıya qaldırmaq üçün tətbiq edilir. Şəkil 1.140-da şaxtadan yükləri yerin üstünə çıxarmaq üçün atlarla hərəkətə gətirilən qaldırıcı maşın təsvir olunur. Bu maşın üfiqi yerləşmiş böyük valdan, dişli çarx ötürməsindən və əylənc funksiyasını yerinə yetirən qurğudan ibarətdir. Şəkildən göründüyü kimi maşın şaxtanın üzərində yerləşdirilir. Yerin üst tərəfində atları qoşmaq üçün şaquli vala bərkidilmiş qollar və bir qolun alt tərəfində sürücünün oturması üçün oturacaq yerləşdirilir. Yerin altında, yük qaldırılmasına nəzarət edən və lazım gəldikdə aparıcı valın hərəkətini dayandırmaq üçün başqa bir işçi yerləşir. Atın bağlandığı şaquli valın (uzunluğu 12 m, qalınlığı 15 sm) hərəkəti bir mərtəbə aşağıda, üfiqi yerləşmiş vala ötürülür. Üfiqi val iki dayaq üzərində hərəkətli yerləşərək dişli çarxlarla şaquli val ilə əlaqələndirilir. Üfiqi valın üzərində əylənc şayba bərkidilir. Bu valın alt tərəfində bir ucu sərbəst olan ağac kötük (qalınlığı 30 sm) bərkidilir. Kötüyün sərbəst ucu zəncirlə şaybanın üzərindəki tərpənməz ox ətrafında dönə bilən başqa tirə bağlanır. Yuxarıdakı tir də öz novbəsində bir mərtəbə aşağıda yerləşən lövhəyə zəncirlə bağlanır. Aşağıda yerləşmiş işçi yaxınlığındakı lövhəni aşağıya basdıqda o, öz növbəsində 3 bənd vasitəsilə əlaqədə olan əyləc kötüyünü yuxarıya dartır. Beləliklə, əyləyici şayba ilə kötük arasında yaranan sürtünmə qüvvəsi valı dayanmağa məcbur edir. Yük nəqledən maşınlardan sonra Aqrikola su qaldıran maşınların təsvirini verir. Onun təsvir etdiyi, üzərində vedrələr bağlanmış, iki val arasında gərilmiş zəncirlə işləyən su maşını, başqa işlərdə göstərilənlərdən o qədər də fərqlənmədiyi halda, mədənlərdə tətbiq olunan su nasoslarının təsviri maraq kəsb edir. Şəkil 1.141-də bir-birinin üzərində yerləşmiş nasoslardan ibarət qurğu təsvir edilmişdir. Aqrikola yazır ki, bu nasos təxminən 10 il öncə, yəni 1540-cı ildə ixtira edilmişdir və bu nasos yüksək davamlığa və məhsuldarlığa malikdir. Bu qurğunun yeniliyi həm də ondan ibarətdir ki, bütün nasoslar bir ötürmənin köməyi ilə hərəkət etdirilir. Renessans dövründə maşınqayırma 193 Şəkil 1.141. Su nasosu. Renessans dövründə maşınqayırma 194 Hər biri 1,3 m uzunluğunda və 60 sm gedişə malik olan borudan ibarət sistem, diametri 4,5 m olan su çarxının köməyi ilə hərəkət etdirilir. Nasosların birləşdirildiyi dəstəklərin eni 75 mm, qalınlığı isə 55 mm-dir. Boru, enu 75 mm olan üzük vasitəsilə birləşdirilmiş iki hissədən ibarətdir. Birləşmənin kipliyini artırmaq üçün borular bir- birinin içərisinə keçirilir. Nasoslar işə düşdükdən sonra su yerin altından mərtəbə-mərtəbə yuxarıya nəql edilir. Bu nasosların məhsuldarlığı o dövrdə nisbətən aşağı olduğundan, vedrələrlə su qaldıran maşınlar geniş tətbiq olunurdu. Bu baxımdan Aqrikola öz kitabında bu maşınların tətbiqini də təsvir edir. Onların işləmə prinsipi antik dövrdən məlum olan maşınların iş prinsipindən fərqlənmədiyindən burada izaha ehtiyac qalmayır (şəkil 1.142). Onu da qeyd etmək lazımdır ki, bu maşınların köməyi ilə suyu 20 m dərinlikdən çıxartmaq mümkün idi. X kitabda Aqrikola mədənlərdə istifadə edilən dönən kranlardan bəhs edir. Şəkil 1.143-də belə bir kran təsvir olunmuşdur. Kranın gövdəsi uzunluğu 3,5 m və tərəfi 30 sm olan dördkünc ağac tirdən hazırlanır. Bu tir bir-birinə perpendikulyar keçirilmiş, uzunluğu 90 sm və tərəfi 30 sm olan iki ağac parça üzərindəki bürünc oturacaqda şaquli olaraq hərəkətli oturdulur. Tirin yuxarıdakı ucu yonularaq diametri 22 sm olan silindrik formaya salınır. Buraya metal üzüklə üfiqi vəziyyətdə dördkünc bir tir bərkidilir. Şaquli tirin ucundan 44 sm aşağıda bir deşik açılaraq oraya uzunluğu 50 sm və Şəkil 1.142. Su qaldıran çarx. Renessans dövründə maşınqayırma 195 tərəfi 15 sm olan dördkünc ağac ox keçirilir. Bu oxa üfiqi olaraq, şaquli tirə iki tərəfdən toxunan, iki dördkünc tir keçirilir və bərkidilir. Bu tirlərin uzunluğu 4,5 m və tərəfi 15 sm-dir. Üfiqi bərkidilmiş tirlərin stabilliyini artırmaq üçün onlar uzunluğu 1,9 m və tərəfi 15 sm olan iki dördkünc ağac parça ilə şaquli gövdəyə sərt bağlanılır. Tirlər uc tərəfdən dəmir lövhələrlə bir-birinə sərt bağlanır. Yükü asanlıqla qaldırmaq üçün Aqrikola dişli çarx ötürməsindən istifadə edir. Şəkildən göründüyü kimi, şaquli oxda təxminən orta hissədə dişli çarx ötürməsindən ibarət mexanizm yerləşdirilir. Əl ilə hərəkət etdirilən dəstək, hərəkəti onunla eyni ox üzərində yerləşdirilmiş, üzərində 5 diş kəsilmiş, uzunluğu 18 sm və diametri 24 sm olan çarxa ötürür. Sonra fırlanma hərəkəti bu çarxdan onunla ilişmədə olan ikinci çarxa ötürülür. Bu çarxın diametri 52 sm, dişlərinin sayı 23-dür. Bu çarxın yerləşdiyi oxda birinci oxdakına uyğun olaraq, üzərində 5 diş və diametri 18 sm olan val yerləşdirilir. Onun da məqsədi, hərəkəti bir daha gücləndirilmiş şəkildə növbəti çarxa ötürməkdir. Şəkil 1.143. Dönən kran. Yüklə 6,62 Mb. Dostları ilə paylaş:
|