Annales Universitatis Paedagogicae Cracoviensis Studia Sociologica IV (2012) Folia 116 Halina Mielicka-Pawłowska

Religijność pogranicza epok

[169]

równowaga  między  światem  przyrody  i  światem  człowieka.  Zasada  solidarności 

obejmuje to, co istnieje po stronie natury i to, co kategoryzowane jest po stronie 

kultury jako odrębne sfery rzeczywistości. Istnienie tych dwóch światów uzależnio-

ne jest jednak od człowieka i jego świadomości zagrożeń wynikających z zachwiania 

równowagi w skali kosmicznej. Wszystkie nurty ekologiczne wychodzą z założenia 

o dominującej roli człowieka, którego ingerencja w świat natury ma doprowadzić do 

zagłady ludzkości. Nie ma tu wiary w duchowe ożywienie natury rozumianej indywi-

dualistycznie i antropomorficznie, ale jest przekonanie o jedności świata przyrody 

i świata kultury, które doprowadza do pojawienia się poczucia mistycznego związ-

ku i odpowiedzialności człowieka na stan życia na Ziemi. Owo poczucie jedności 

ze wszechświatem, łączności z każdym fragmentem przyrody ożywionej i nieoży-

wionej oraz moralnością rozumianą w kategoriach ekologicznych spowodowało tak 

wielkie  zainteresowanie  człowieka  współczesnego  religiami  Dalekiego  Wschodu, 

szamanizmem oraz religiami pogańskimi. Kult ziemi, wody, ognia, sił kosmicznych 

przenikających swą mocą każdy fragment rzeczywistości, uczynił mistyczne przeży-

wanie łączności ze wszechświatem istotą religii alternatywnych. Ponadto wzmocnił 

wiarę w możliwość ochrony przed złem, którą dają przedmioty natury, takie jak ka-

mienie szlachetne i półszlachetne, metale oraz liczby, kolory i formy (Olędzki 1999, 

s. 241 i in.).

Rytualizm  nie  jest  współcześnie  bezpośrednio  związany  z  dokonywaniem 

praktyk religijnych zalecanych przez Kościół katolicki. Wprawdzie w małych spo-

łecznościach  lokalnych  uczestniczenie  w  praktykach  kultu  religijnego  nadal  jest 

obowiązkiem,  ale  nie  jest  wymogiem  kategorycznym  potwierdzonym działaniem 

systemu  kontroli  społecznej.  Prywatyzacja  religii  spowodowała  bowiem  przesu-

nięcia w wartościowaniu zachowań społecznych, dowolność w wybieraniu kościo-

ła, w którym dokonywane są przez wiernego praktyki kultu religijnego, godzinach 

uczestniczenia we mszy oraz postawach wobec religii. Rytuały stanowią behawio-

ralną warstwę religii i są sposobem manifestowania przez jednostkę głębokości jej 

wiary. Jak pisze Victor Turner: „symbole inspirują działanie” (Turner 2006, s. 46), 

a rytuały mają nadawane znaczenia, które są czytelne społecznie i jako takie służą 

komunikacji, ale też przypisywane są im treści, które świadczą o indywidualizacji 

postaw wobec religii. Otóż potwierdzone tradycją zachowania sformalizowane in-

stytucjonalnie stają się skostniałe w tym rozumieniu, że nie wywołują stanów emo-

cjonalnych u osób w nich uczestniczących. Są nawykowym działaniem wywołanym 

czasem i miejscem odprawiania praktyk religijnych, które nie wywołują indywidu-

alnych przeżyć i doświadczeń charakterystycznych dla wrażliwości mirakularnej. 

Taka forma zachowań religijnych, mimo że ma akceptację społeczną, może jednak 

nie wystarczać jednostce poszukującej głębszych form zaangażowania religijnego. 

Współcześnie  rytuał  religijny  jest  niezwykle  ważny  dla  wiernych,  ale  tylko 

wtedy, gdy pozwala doświadczyć niezwykłości przypisywanej miejscom świętym 

lub przedmiotom kultu religijnego. Ponadto, jak pisze Józef Baniak, „rytuał religij-

ny jest czynnością symboliczną, która za pomocą przedmiotów, gestów i słów zo-

rientowanych na sferę sakralną, umożliwia podmiotowi albo zespołowi podmiotów 

znalezienie globalnej i religijnej perspektywy dla swojego życia, w jego wymiarze 

jednostkowym i grupowym” (Baniak 2004, s. 355). Tak więc człowiek współczesny 

---

[170]

Halina Mielicka-Pawłowska

w rytuałach poszukuje swojej tożsamości i odpowiedzi na pytania ostateczne. Waga 

przypisywana  rytuałom  nie  tylko  łączy  się  z  doświadczeniem  religijnym,  ale  po-

szukiwaniem  sensu  istnienia  w  symbolach,  których  znaczenia  wskazują  wartość 

indywidualności.

Wspólnotowość, jako cecha religijności współczesnej, ma bezpośredni związek 

z integracyjną funkcją religii instytucjonalnej. Jednak przynależność do parafii nie 

daje jednostce poczucia zaspokojenia potrzeby afiliacyjnej. Wspólnota odczuwania 

i głębokiego przeżywania, która może przyjąć formę uniesień emocjonalnych o cha-

rakterze mistycznym, rzadko bowiem pojawia się w czasie nabożeństw. Nie znaczy 

to jednak, iż nie jest ona obserwowana przez socjologów religii. Przynależy jednak 

do sytuacji wyjątkowych w tym rozumieniu, iż zawieszają one obowiązywanie co-

dziennych uwarunkowań życia społecznego. Pojawia się więc w czasie pielgrzymek 

do miejsc świętych, wielogodzinnych modlitwach adoracyjnych oraz w sytuacjach 

liminalnych zarówno dla jednostki, jak i całej zbiorowości. Pojawia się też w ma-

łych wspólnotach religijnych, które określane są pojęciem sekt ze względu na po-

zakościelną formę ich zorganizowana. Liminalność, jak pisze Victor Turner i Edith 

L.B. Turner, „to nie tylko przejście do, lecz także potencjał; nie tylko to, «co będzie», 

ale także to, «co może być»” (Turner, Turner 2009, s. 3). Poczucie więzi społecz-

nej z osobami, które odczuwają podobnie i biorą pod uwagę to, „co może być”, jest 

źródłem doświadczenia religijnego, które pozwala przełamać to, co jest na co dzień 

problemem nie do rozwiązania. Wspólnoty religijne nie tylko więc dają rozdartej 

codziennością  jednostce  poczucie  wsparcia  psychicznego,  ale  też  wiarę  w  siebie, 

przekonanie o wyjątkowości, podmiotowości własnego istnienia oraz celowości po-

dejmowanych działań. Stają się więc istotnymi grupami odniesienia dla osób, które 

szczególnie dotkliwie odczuwają uprzedmiotowienie kontaktów społecznych.

Podsumowanie

Religijność społeczeństwa polskiego na początku XXI wieku znajduje się w sta-

nie zawieszenia pomiędzy tym, co potwierdzone tradycją kulturową wcześniejszych 

pokoleń  silnie  zorientowanych  na  Kościół  katolicki  oraz  tym,  co  zglobalizowane 

ruchem New Age, zindywidualizowane oraz ograniczone do spraw traktowanych 

przez ludzi jako prywatne. Problem z określeniem swojej religijności ma około 30%, 

a nawet 40% Polaków, którzy przywiązani są do tradycyjnej religijności kościelnej, 

ale poszukują nowych doświadczeń religijnych, nowych przeżyć wywołanych na-

stawieniem na tajemniczość sił nadprzyrodzonych oraz nowego rozumienia sacrum 

rozszerzonego na wszelkie przejawy nadprzyrodzoności w otaczającym ich świecie. 

Religijność, rozumiana jako wiara w istnienie rzeczywistości pozaempirycznej, nie 

znika ze sfery zainteresowań człowieka współczesnego, ale zmienia swoją formę 

ze względu na sekularyzację ograniczającą religię do spraw instytucji kościelnych. 

Pozainstytucjonalna forma religijności przejawia się wiarą ludzi w istnienie rzeczy-

wistości pozaempirycznej, która jest nieprzewidywalna ze względu na moc wywołu-

jącą lęk egzystencjalny, ale też fascynująca ze względu na przenikającą codzienność 

potęgę sacrum warunkującą indywidualny bieg życia jednostki. Religijność pograni-

cza epok jest to wiara człowieka współczesnego zarazem w samego siebie i własne 

---

Religijność pogranicza epok

[171]

możliwości poznawania tego, co nieprzeniknione i tajemnicze, jak i w potężne moce 

sacrum

 decydujące o losach świata. Indywidualizm i katastrofizm, sceptycyzm co do 

prawd wiary oraz mistycyzm doświadczania jedności ze wszechświatem, racjonal-

ność i irracjonalność w sposobach wyjaśniania zdarzeń oraz zaufanie własnej intu-

icji i jednocześnie wątpienie we wszystko, co ma naturę społeczną, czynią człowieka 

współczesnego odpowiedzialnym zarówno za własną drogę życiową, jak i cały po-

rządek wszechświata. Z tego właśnie powodu poczucie zagubienia, religijne rozdar-

cie tożsamości wynikające z braku możliwości odpowiedzi na pytania o charakterze 

ostatecznym, jest zarazem społecznym poszukiwaniem środowisk wspólnotowych, 

które obietnicę lepszego życia duchowego czynią wartością priorytetową dostępną 

tylko dla wybranych. 

Bibliografia

Baniak J. (2004). Rytuał. W: M. Libiszowski-Żółtkowska, J. Mariański (red.) Leksykon socjologii 

religii. Zjawiska – badania – teorie.

 Warszawa: Wydawnictwo Verbinum.

Baniak J. (2007). Desakralizacja kultu religijnego i świąt religijnych w Polsce. Studium socjolo-

giczne.

 Kraków: Zakład Wydawniczy Nomos.

Berger P.L., Luckmann T. (1983). Społeczne tworzenie rzeczywistości. Warszawa: Państwowy 

Instytut Wydawniczy.

Borowik I. (2004). Codzienność a religia. W: M. Libiszowski-Żółtkowska, J. Mariański (red.) 

Leksykon socjologii religii. Zjawiska – badania – teorie. 

Warszawa: Wydawnictwo Verbi-

num.

Borowik I., Doktór T. (2001). Pluralizm religijny i moralny w Polsce. Kraków: Zakład Wydaw-

niczy Nomos.

CBOS (2009a). Wiara i religijność Polaków dwadzieścia lat po rozpoczęciu przemian ustro-

jowych.  Komunikat  z  badań

,  http://www.cbos.pl/SPISKOM.POL/2009/K_034_09.PDF 

[05.12.2011].

CBOS (2009b), Dwie dekady badań religijności w Polsce. Komunikat z badań, http://www.cbos.

pl/SPISKOM.POL/2009/K_120_09.PDF [05.12.2011].

Czarnowski S. (1956). Kultura religijna wiejskiego ludu polskiego. W: Dzieła, t. 1, Studia z histo-

rii kultury.

 Warszawa: Państwowe Wydawnictwo Naukowe. 

Dobroczyński B. (2009). Kłopoty z duchowością. Szkice z pogranicza psychologii. Kraków: Za-

kład Wydawniczy Nomos.

Durkheim E. (1990). Elementarne formy życia religijnego. System totemiczny w Australii. War-

szawa: PWN.

Giddens A. (2006). Nowoczesność i tożsamość. „Ja” i społeczeństwo w epoce późnej nowoczesno-

ści

. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN.

Gołaszewska M. (1995). Poetyka duchowości. W: M. Gołaszewska (red.) Oblicza nowej ducho-

wości. Dyskusja o funkcjach piękna, dobra i prawdy na przełomie tysiącleci

. Kraków: Uni-

wersytet Jagielloński.

Grotowska S. (1999). Religijność subiektywna. Studium socjologiczne na podstawie wywiadów 

narracyjnych.

 Kraków: Zakład Wydawniczy Nomos.

Grotowska S. (2010). Wprowadzenie: doświadczenie codzienne na tle innych form doświadcze-

nia. 

W: S. Grotowska (red.) Doświadczenia zmian społecznych. Kraków: Zakład Wydaw-

niczy Nomos.

---

[172]

Halina Mielicka-Pawłowska

Guizzardi G. (1998). Sekularyzacja a ideologia eklezjalna. W: W. Piwowarski (red.) Socjologia 

religii. Antologia tekstów. 

Kraków: Zakład Wydawniczy Nomos.

Hall D. (2007). New Age w Polsce. Lokalny wymiar globalnego zjawiska. Warszawa: Wydawnic-

two Akademickie i Profesjonalne.

Hall D. (2008). Duchowość uprzedmiotowiająca jako trzecia opcja? Spojrzenie z polskiej per-

spektywy. 

W: K. Leszczyńska, Z. Pasek (red.) Nowa duchowość w społeczeństwach mono-

kulturowych i pluralistycznych

. Kraków: Zakład Wydawniczy Nomos.

Hemka A., Olędzki J. (1990). Wrażliwość mirakularna. Polska Sztuka Ludowa, 1.

Korzeniowski M. (2005). Religijność pokoleń. Studium przypadku rejonu kędzierzyńsko-koziel-

skiego

. Kraków: Zakład Wydawniczy Nomos.

Kroplewski Z. (2002). Racjonalność rozumowania religijnego. Model poznawczy. Poznań: Wy-

dawnictwo Fundacji Humaniora.

Libiszowski-Żółtkowska M., Grotowska S. (red.) (2010). Religijność i duchowość – stare i nowe 

formy.

 Kraków: Zakład Wydawniczy Nomos.

Luckmann T. (1996). Niewidzialna religia. Problem religii we współczesnym społeczeństwie. 

Kraków: Zakład Wydawniczy Nomos.

Mariański J. (1995). Młodzież między tradycją i ponowoczesnością. Wartości moralne w świa-

domości maturzystów.

 Lublin: Redakcja Wydawnictw Katolickiego Uniwersytetu Lubel-

skiego.

Mariański J. (1998). Między nadzieją i zwątpieniem. Sens życia w świadomości młodzieży szkol-

nej.

 Lublin: Towarzystwo Naukowe Katolickiego Uniwersytetu Lubelskiego.

Mariański J. (2004a). Religijność społeczeństwa polskiego z perspektywy europejskiej. Próba 

syntezy socjologicznej.

 Kraków: Zakład Wydawniczy Nomos.

Mariański J. (2004b). Sekularyzacja. W: M. Libiszowski-Żółtkowska, J. Mariański (red.) Leksy-

kon socjologii religii. Zjawiska – badania – teorie. 

Warszawa: Wydawnictwo Verbinum. 

Mariański J. (2010). Religia w społeczeństwie ponowoczesnym. Warszawa: Oficyna Naukowa.

Mech K. (2001). Między religijnym doświadczeniem a jego wysłowieniem. W: E. Przybył (red.) 

Ostatnie przed wielkim milczeniem. Język i religia

. Kraków: Zakład Wydawniczy Nomos.

Mielicka H. (2006). Antropologia świąt i świętowania. Kielce: Wydawnictwo Akademii Świę-

tokrzyskiej. 

Mróz M. (2004). Między zuchwalstwem a rozpaczą: odpowiedź etyki nadziei na pytanie o przy-

szłość katolicyzmu polskiego i wiary w Europie. 

W: J. Baniak (red.) Socjologia religii, t. 2, 

Katolicyzm polski w warunkach Unii Europejskiej: szanse i zagrożenia, obawy i nadzieje. 

Poznań: Uniwersytet im. Adama Mickiewicza. 

Olędzki J. (1999). Ludzie wygasłego wejrzenia (szkice poświęcone wybranym kulturom pierwot-

nym dawnego i współczesnego świata). 

Warszawa: Wydawnictwo Akademickie Dialog.

Otto R. (1968). Świętość. Elementy irracjonalne w pojęciu bóstwa i ich stosunek do elementów 

racjonalnych.

 Warszawa: Książka i Wiedza.

Pawluczuk W. (2004). Duchowość. W: M. Libiszowski-Żółtkowska, J. Mariański (red.) Leksykon 

socjologii religii. Zjawiska – badania – teorie. 

Warszawa: Wydawnictwo Verbinum.

Piwowarski W. (1996). Socjologia religii. Lublin: Katolicki Uniwersytet Lubelski.

Socha P., Latała A., Filas R. (1991). Religijność osób autonomicznych i nieautonomicznych. Stu-

dium empiryczne

. Kraków: Zakład Wydawniczy Nomos.

Stark R., Bainbridge W.S. (2000). Teoria religii. Kraków: Zakład Wydawniczy Nomos.

---

Religijność pogranicza epok

[173]

Styk J. (2004). Religijność chłopów. W: M. Libiszowski-Żółtkowska, J. Mariański (red.) Leksykon 

socjologii religii. Zjawiska – badania – teorie. 

Warszawa: Wydawnictwo Verbinum.

Szymańska B. (1995). New Age i postulat samorealizacji. W: M. Gołaszewska (red.) Oblicza 

nowej duchowości. Dyskusja o funkcjach piękna, dobra i prawdy na przełomie tysiącleci

. 

Kraków: Uniwersytet Jagielloński. 

Turner V. (2006). Las symboli. Aspekty rytuałów u ludu Ndembu. Kraków: Zakład Wydawniczy 

Nomos.

Turner V., Turner E.L.B. (2009). Obraz i pielgrzymka w kulturze chrześcijańskiej. Kraków: Wy-

dawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego.

Zaręba S.H. (2009). Religijność młodzieży w Polsce. W: E. Firlit (red.) Instytucje religijne w kra-

jach Unii Europejskiej. Wybrane problemy

. Warszawa: Szkoła Główna Handlowa. 

Znaniecki F. (1976). Chłop polski w Europie i Ameryce, t. 1, Organizacja grupy pierwotnej. War-

szawa: Ludowa Spółdzielnia Wydawnicza.

Abstract

Postmodernity, as a state of contemporary society, is characterized by pluralism in systems of values as 

well as identity crisis, which concerns everyone who is searching for answers about the meaning of his/

her existence. Religiosity, understood as spirituality directed towards the inner world of experiences that 

justifies everyday life, is a method of explaining reality and a characteristic constituting an individualized 

identity of an individual. It is characterized by sensualism, ritualism and the idea of community affiliation that 

stem from tradition of Polish religious culture. Processes of secularisation and changes in the meaning of the 

notion sacrum do not influence continuation of their existence. The belief in the existence of extraempirical 

reality is still relatively strong in Poland regardless of the weakening social respect for the Catholic Church 

and intellectual influence of the New Age movement. Sensualism, ritualism and community affiliation are 

still characteristic for religiosity of Poles. However, they take on new forms with regard to the interests of 

believers in miracular events, ecological movements promoting laws of nature as rules obligatory towards 

the nature, as well as with regard to new religious movements, the nature of which is to search for unity with 

the cosmic universe. 

Selectivity of religious doctrines, individualization of beliefs and privatisation of everything that is related to 

the belief in the existence of extraempirical reality, are the main indicators of the existence of the borderland 

religiosity in Poland.