Annales Universitatis Paedagogicae Cracoviensis Studia Sociologica IV (2012) Folia 116 Halina Mielicka-Pawłowska

Religijność pogranicza epok

[163]

Problemy z uprawomocnieniem sacrum, które znamionują religijność współ-

czesną, mają charakter pogranicza z tego powodu, iż religijność jest skutkiem wy-

borów przez jednostkę orientacji na wartości uznane przez nią za obowiązujące

14

. 

Pluralizm  systemów  społecznych  zawiesił  ograniczoność  struktur,  zaś  dostęp  do 

zglobalizowanej wiedzy na temat różnych systemów wierzeń i idei przynależnych 

do różnych religii pozwolił selektywnie potraktować każdą prawdę o charakterze 

ostatecznym (Mariański 2010, s. 222–223). Ponadto sekularyzacja osłabiła auto-

rytet  instytucji  religijnych,  ale  nie  doprowadziła  do  likwidacji  wiary  w  istnienie 

rzeczywistości  pozaempirycznej.  Szczególne  znaczenie  ma  tu  ruch  intelektual-

ny  określany  pojęciem  New  Age.  Trudno  ukonkretnić  jego  założenia  (Hall  2007,  

To pierwsze zachowuje odniesienia do religii zinstytucjonalizowanej, zaś drugie do pozako-

ścielnej formy wiary w istnienie rzeczywistości pozaempirycznej (por. Libiszowski-Żółtkow-

ska, Grotowska (red.) 2010; Mariański 2010, s. 225). Niezwykle interesującą definicję propo-

nuje Maria Gołaszewska pisząc, że duchowość można rozumieć „jako postawę egzystencjalną, 

ufundowaną na intuicyjnym poznaniu i pełnej akceptacji Summum Bonum poprzez doświad-

czenie  wewnętrzne”  (Gołaszewska  1995,  s.  207).  Przy  czym  Summum Bonum  rozumiane 

jest jako „najwyższa wartość w przyjętym, zhierarchizowanym systemie wartości, albo jako 

«Bonum Absolutum». W pierwszym przypadku owo «summum» wskazuje na jednorodność 

bytową wszelkich wartości funkcjonujących w antroposferze, gdzie zazwyczaj przyjmuje się 

przedmiotowo-podmiotowy  charakter  wartości.  W  przypadku  drugim  «absolutum»  przyj-

muje się, iż obok wartości właściwych dla antroposfery, istnieje też wartość transcendująca 

antroposferę, nie przedmiotowo-podmiotowa, lecz transcendentalna, ponad-ludzka, aksjo-

matyczna” (tamże, s. 208). Poznanie intuicyjne, przejaw woli i uczuciowości (Gołaszewska) 

oraz orientacja na doświadczenie, przeżywanie i doznawanie (Mariański), są to cechy, które 

są desygnatami duchowości, zaś rytualizm, prokościelność oraz sensualizm religijny wskazu-

ją orientację wiernych na religijność prokościelną (por. Borowik, Doktór 2001).

14

  Zgodnie  z  zaproponowanym  przez  Anthonego  Giddensa  sformułowaniem,  współ-

czesny  człowiek  ponowoczesny  „nie  ma  wyboru,  musi  wybierać”  (Giddens  2006,  s.  113). 

Pluralizm systemów wartości powoduje, iż koniecznie poszukuje on „niekiedy rozpaczliwe 

i po omacku – odpowiedzi na pytania o swoje miejsce w kosmosie i społeczeństwie, szuka 

wyjaśnień dla zdarzeń tragicznych, takich jak cierpienie i śmierć, dla problemów dobra i zła, 

postrzega lub nie widzi możliwości wpływu na otaczającą go rzeczywistość, możliwości kre-

owania otaczającego go świata i własnego losu. Należy domniemywać, że będzie on również 

poszukiwał wyjścia z postmodernistycznego chaosu i nieładu w dziedzinie wartości nadają-

cych sens ludzkiemu życiu” (Mariański 2010, s. 42). Skutkiem jest zarówno zindywidualizo-

wanie systemów wartości, jak i synkretyczne połączenie różnych religii i systemów wierzeń, 

które dają propozycje odpowiedzi na pytania ostateczne, porządkują rzeczywistość i w jakiś 

sposób wyjaśniają zawiłości losu. Jest to sposób dość przekonywujący, gdyż „w badaniach 

europejskich systemów wartości w latach 1999–2000, zrealizowanych w 32 krajach, 77,4 

procent badanych Europejczyków zadeklarowało wiarę w Boga, 40,7 – w Boga osobowego, 

53,3 – w życie po śmierci, 33,9 – w istnienie piekła, 46,3 – w istnienie nieba, 62,1 – w grzech, 

45,4 – w telepatię i 24,1 – w reinkarnację. W całej zbiorowości Europejczyków 19,0 procent 

badanych  informowało,  że  nosi  jakiś  amulet,  maskotkę  czy  talizman  na  szczęście.  Prawie 

dwie trzecie ankietowanych korzystało z horoskopów (7,7 procent codziennie, 20,3 – przy-

najmniej raz w tygodniu, 12,4 – przynajmniej raz w miesiącu, 23,3 – rzadziej i 36,5 – nigdy), 

ale tylko 18,0 procent badanych deklarowało przekonanie, że horoskopy mają wpływ na ży-

cie codzienne” (Mariański 2010, s. 221). Przywołane wyniki badań świadczą o tym, jak różne 

mogą być to wybory i w jak innej sferze zjawisk ludzie współcześni poszukują odpowiedzi na 

pytania o charakterze ostatecznym.

---

[164]

Halina Mielicka-Pawłowska

s. 18), ale to, co istotne dla religii zglobalizowanej przybrało formę pozakościelnych 

systemów wierzeń w jedność duchową wszechświata. Transcendencja poza uwa-

runkowania codzienności, poza różnorodność istnienia i odmienność osobowego 

bytu, to zarazem tęsknota za samostanowieniem w wymiarze kosmicznym i boskim 

zarazem. To, że istnieją ład i porządek we wszechświecie jest rzeczą niepodważal-

ną, ale że istnieją one dla wszystkich, którzy odczuwają własne ograniczenia, może 

wywołać stan emocjonalnej fascynacji i trwogi tak charakterystyczny dla doświad-

czenia numinotycznego

15

. New Age nie tylko obiecywał jednostkom uczynienie ich 

życia świętym, ale też doświadczenie jedności z tym, co to życie świętym ustanawia. 

Idea mikrokosmosu w makrokosmosie i odwrotnie, to system wierzeń w predesty-

nację, ale i w możliwość kierowania przez człowieka własnym losem. Znając zasady, 

odczuwając jedność ze wszechświatem i odpowiadając za własną drogę życiową, 

człowiek ponowoczesny poznaje siebie, a dokładniej poznaje to, co w jego doświad-

czeniu wewnętrznym jest obce świadomej narracji tożsamościowej. 

Religijność bez religii, „niewidzialna religia” Thomasa Luckmanna lub zindy-

widualizowana i sprywatyzowana religijność Petera L. Bergera, tworzą wizję religii 

przyszłości. Nie ma w niej Kościoła i nie ma publicznych form odprawiania praktyk 

kultu religijnego. Jest natomiast przeżywający swoje doświadczenia człowiek, który 

uobecnia sacrum w tym, co niewyjaśnione i tajemnicze w nim samym. Mimo, iż za-

kryte przed nim poznawczo jest jego własne doświadczenie immanencji świata, to 

jednak odczuwane jest ono jako transcendentne ingerowanie sił nadprzyrodzonych, 

decydujące o losie świata, jego własnej drodze życiowej oraz o kontaktach nawiązy-

wanych z innymi ludźmi. Przekonanie o transcendencji tkwiącej w immanencji do-

świadczeń jest cechą religijności pogranicza, która pozwala jednostce wierzyć w to, 

iż  nie  tylko  uczestniczenie  w  praktykach  kultu  religijnego  legalizowanych  przez 

Kościół pozwala nawiązać kontakt z siłami nadprzyrodzonymi, ale że indywidualne 

działania ukierunkowane na sacrum mają większą moc sprawczą i mogą doprowa-

dzić do poczucia jedności ze wszechświatem. 

15

    Anthony  Giddens  opisując  niepokoje  przeżywane  przez  człowieka,  który  żyje 

w świecie ponowoczesnym stwierdził, że konstruowanie narracji tożsamościowej odbywa 

się poprzez refleksyjne poszukiwanie odpowiedzi na temat samorealizacji. Wybór stylu życia 

i wykorzystywanie każdej chwili w celu projektowania przyszłości („kolonizowania przyszło-

ści”, jak to określa Giddens) oparte jest na nieustannej samoobserwacji. Tak więc „reflek-

syjne przeżywanie każdej chwili oznacza podwyższoną świadomość własnych myśli, uczuć 

i wrażeń zmysłowych” (Giddens 2006, s. 99). Trwoga i fascynacja spowodowane są zarówno 

ograniczeniami stratyfikacyjnymi (np. zależnością szans życiowych od sytuacji ekonomicz-

nej), jak i możliwościami, które daje pluralizm społeczeństwa ponowoczesnego połączony 

z  indywidualną  odpowiedzialnością  jednostki  za  zajmowaną  przez  nią  pozycję  społeczną. 

Trworzą ograniczenia, a fascynują możliwości. Tak więc to, co niedostępne i wykluczające 

osoby  marginalizowane  w  społeczeństwie  ponowoczesnym  jest  zarazem  tym,  co  pozwala 

zwyciężyć w rywalizacji z innymi. Jak pisze A. Giddens: „w warunkach ubóstwa tradycja ulega 

nieraz jeszcze dogłębniejszemu rozkładowi niż gdzie indziej. Wskutek tego twórcze budowa-

nie własnej tożsamości może stać się domeną właśnie ludzi ubogich” (Giddens 2006, s. 120). 

Świadomość ograniczeń powoduje nie tylko przełamanie uwarunkowań stratyfikacyjnych, 

ale jest też powodem interpretowania przez ludzi zmian szans życiowych jako wydarzeń in-

terpretowanych w kategoriach religijnych. 

---