A zad bazar məNƏvi xarakteri korlayir

Key S. Hymovitz 

 

Key S. Hymovitz Manhettan institutunda Vilyam E. Elmi cəmiyyətinin üzvü və “City journal”ın  

redaktor müavinidir.Onun ən son kitabı “Amerikada nigah və təbəqə: nikah dövründən sonrakı ayrı və 

qeyri-bərabər ailələr”dir. 

 

Bəli, lap çox...  

 

 Tənqidçilər haqlı olaraq düşünürlər ki,  azad bazar ənənəvi, insanların mənəviyyatı öyrətmək və 

saxlamaq  üçün asılı olduğu yerli quruluşları dağıdır. Xüsusi olaraq, uşaqların təcrübəsini nəzərdən 

keçirin. Onlar mənəviyyatı əvvəlcə öz ailələrindən, daha emosional bağlı olduqları şəxslərdən 

öyrənirlər. Sevgi uşaqları mənəvi ənənələrə bağlayır, onlarda rəğbət və günah kimi mühüm mənəvi 

emosiyalar oyadır. Sənayeləşdirməyə qədərki cəmiyyətdə bu mənəvi vərdişlər daha sonra tayfa və ya 

kənd  tərəfindən, o cümlədən dini müəssisələr və xalq hekayələri ilə möhkəmləndirilir. 

Böyüyən uşaq söz və (az ümidverici) hərəkət ilə xarakter dərslərini nümayiş etdirən müxtəlif növ 

mənəvi müəllimlərin konspirasiyası tərəfindən əhatə edilir. 

 

Bazar iqtisadiyyatı üç güclü yolda bu mədəni konspirasiyanı zəiflədir. Birincisi, onlar bərqərar olmuş 

mədəni vərdişlərə və mənəvi həqiqətlərə qarşı çıxan yeniliyi təqdim edir. 

İkincisi, onlar şəxsi intizamı və azad bazarları çiçəkləndirən mənəvi öhdəlikləri asanlıqla zəiflədə bilən 

yollarla fərdi arzunu oyadırlar. 

 

(Sosioloq Daniel Belin çox gözəl ifadə etdiyi kimi, bazarlar öz mənəvi infrastrukturlarında başqa 

mexanizmin hissələrini istifadə etməklə sona çata bilər). 

Nəhayət, üçüncü, onlar irəli getdikcə, bazar iqtisadiyyatı daha çox hələ ictimailəşməkdə olan müstəqil 

uşaqla, həddi-buluğa çatmamış qeyri-müstəqil yeniyetmədən daha çox yetkin aktyor kimi davranmağa 

bənzəyir. 

 

Onlar mənəvi öhdəliklərin çevik tələbəsini tez-tez skeptik, hətta davamlı birinə döndərirlər. 

 

20-ci əsrin ən nüfuzlu yeni məhsullarından ikisi, avtomobil və televiziya   

mənəvi konsensus və şəxsi loyallıqları həll etmək üçün bazarın potensialını mükəmməl 

şəkildə əks etdirir.  

 

Daxildən ixrac edənlər və kənardan idxal edənlərlə avtomobil yerli cəmiyyətin və onun mənəvi 

tələblərinin təsirini azaltdı.  

 

Ailə başçısını evdən uzaq iş yerlərinə apararaq, o ailə həyatında işin bölgüsünü sürətləndirdi. 

Doğrudan da, “ayrı sferaların” birbaşa səbəbi olan bazarın təkamülü anaları məişət həyatında sükan 

arxasına, ataları da uzaq iş yerinə yerləşdirdi. Avtomobil də əvvəldən uşağın mənəvi hisslərinin 

inkişafına impuls verən ailə üzvlərinin hərəsini bir yerə (dayıları və xalaları Kaliforniyaya, nənə və 

babaları Floridayaya) səpələdi. 

 

 O, anonimlik üçün imkanları artırdı ki, bu da, mənəvi davranış pozuntuları ilə bağlı rüsvayçılıq və 

utanc hissindən qaçmağı daha da asanlaşdırdı və şəxslərə, xüsusilə yeniyetmələrə böyüklərin  

tənbehedici nəzərlərindən uzaq olmağa imkan yaratdı. 

 

20-ci əsrin əvvəllərində həddi-buluğa çatmamışların işləri üzrə məhkəmə hakimi, gənclərin yeni 

kəşfinin nəzərdə tutulmayan tətbiqi məsələsində deyinmişdi ki, bu atsız vaqon “təkərlər üzərində 

fahişəxanadan” başqa heç nə deyil. 

 

Televiziya və xüsusilə reklam vasitəsilə gedən mədəni dağılma maşından daha çox narahatlıq doğurur. 

Kiçik ekranın meydana çıxmasından əvvəl ailələr onların daha çox ticarət qaydalarından kənar 

mənəviləşdirmə işi aparacağını  gözləyə bilərdi. Sosioloq Kristofer Lasçın sözləriylə deyilsə, artıq ailə 

həyatı “qəlbsiz dünyada sığınacaq” kimi təsəvvür edilə bilərdi.Ticarət adamları çay şəhərinə gəlmişlər, 

ancaq onlar qapını döymüş, öz orkestr formalarını və alətlərini evlərin dalandarlarına, xüsusən 

analarına satmağa çalışmışlar. 

---

 

Televiziya satıcıya imkan verdi ki, öz valideynlərini kənara atsın və öz mənəviyyatsızlaşdırılmış 

uşağının yanında oturaraq onun bir neçə müdafiə instinktini də məmnunluqlarla azdırsın.  Daha ümumi 

desək, televiziya aldanan tamaşaçılara, gənc və yaşlılara qarşı qisas fantaziyalarından, zorakı talandan, 

seksual əxlaqsızlıqdan və maddi bolluqdan istifadə edir. 

 

Əlbəttə, bu gün internet hedonizmin(həyat zövqü), materializm və anarxist eqoizmin baş sponsoru 

kimi televiziyanın uzun tarixli statusunu sıradan çıxarır. 

 

Əgər televiziya yayımının məqbul ictimai çıxışla bağlı mədəni konsensusu gözləyən sensorları varsa, 

ümumdünya internet şəbəkəsi heç bir sərhəd tanımır.  

 

Bundan başqa, avtomobil əyalət adamlarına anonimlik üçün yeni imkanlar verdiyi halda, internet 

uşaqlara öz status məhdudiyyətlərindən qaçmaq imkanı yaradır.  

 

Heç nə bazarın meylini uşağı psevdo böyüyə döndərmək, valideyn hakimiyyətini dağıtmaq və utanc 

hissindən qaçmaqda anonimliyə imkan yaratmaqdan daha yaxşı simvollaşdırmır. Belə bir nümunəyə 

valideynlərinin ev tapşırığı etdiyini düşündüyü halda, internet söhbət (“çat”) otağında 40 yaşlı kişi ilə 

görüş təşkil edən 13 yaşlı qızı göstərmək olar.  

 

Ancaq bütün xəbərlər pis deyildir. Hətta baxmayaraq, bazar cəmiyyət normalarının hakimiyyətini 

dağıtmış,  uşaqları “Böyük avtomobil oğurluğu” və Paris Hiltonla bombardman edərək( o hələ bizi 

Gomorraha(əsatirlərdə qeyd olunan günahlar şəhəri) gətirməlidir), mənəvi təlim üçün tam məsuliyyəti 

fərdi şəkildə valideynlərin çiyinlərinə yükləmişidir.   

 

Birləşmiş Ştatlarda, zorakılığın və qeyri-bircinsliyin normaları, böyüklərə münasibətdə üsyankar 

davranışlar kimi, gənclərin mənəvi sağlamlığının indikatorları da son onilliklərdə azalmışdır (elektron 

medianın bazar araşdırmasını artırdığı halda). 

 

Niyə? Bir səbəb orta təbəqəni təmsil edən valideynlərin sayıqlığını gücləndirməklə bazarın siqnal 

xəbərdarlıqlarına reaksiya verməsidir. Onların ciddi əsas üçün olan səyləri bəzən ələ salınmışdır. 

Ancaq yüksək tərbiyə azad bazar innovasiyası ilə gələn qeyri-mütənasibliklərə və həqiqətən elastikliyi 

təsdiq edən, ən azı orta sinif və burjuaziya təbəqəsi arasında kapitalizmə cavab olaraq işlənmiş aydın 

cavabdır. 

 

Anaların işləmək üçün üz tutduğu icmalarda geniş ailələr köçüb getmişdir. Kənardan gələnlər və 

avtomobillər aralıqda veyllənirlər, valideynlər də əfsus ki, mobil telefonlar, məktəbdən kənar 

proqramlar, müəllimlər və məşqçilər, müavinlər və internet güdən proqramlar, hətta GPS qurğuları 

vasitəsi ilə öz uşaqlarına nəzarət etməyə davam edir. 

 

Qeyd olunmalıdır ki, azad bazarın daimi şəxsi intizamı ruhlandırması ilə gənclərin uyğun mənəvi 

sağlamlığı da dəstəklənmişdir.   

 

Gənc insanlar başa düşür ki, bugünkü bilik iqtisadiyyatına müvəffəq olmaq üçün onlar məktəbdə 

fərqlənməlidirlər. İstehlakçıların hüquqlarının qorunmasının həvəsləndirilməsinə baxmayaraq, orta 

təbəqə və çalışan mühacirlərin uşaqları təhsilin onların statuslarını saxlamaq və ya yaxşılaşdırmaq 

üçün önəmli olduğunu və bilik iqtisadiyyatında rəqabətin kəskinliyini bilərək böyüyür. Daha erkən 

yaşlarıında uşaqlar Protestant etikası ilə ruhlandırılaraq, gündəlik işlərini görür və öz həyatlarını 

qurmağı öyrənirdilər.  

 

Bugünkü uşaqlar məktəblərə boş yerləri doldurmaq və 40 funtluq bel çantası aparmaq üçün gedir. 

Beləliklə, bu o deməkdirmi ki, bazar tənqidçiləri yanlış sınaqdan keçirilmişdir? Qətiyyən yox. Azad 

bazarın hedonizmi və müstəqilliyi təqdir etməsi mədəni baxımdan geri qalmış paytaxtla kasıb və 

sonrakı fəhlə sinfi üzərində nəzərdə tutulan effektə malik olmuşdur. Aşağı gəlirli cəmiyyətlərdə, özünü 

məhdudlaşdırma normalarına və şəxsi əlaqələrdə sədaqətə hücum həm geniş, həm də kiçik ailələri 

dağıtmışdır. 

  

---