A zad bazar məNƏvi xarakteri korlayir
Yüklə 0,53 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Maykl Novak Amerika Sahibkarlar İnstitutunda Din, fəlsəfə və dövlət siyasəti üzrə Corc Frederik Jevett
Maykl Novak Amerika Sahibkarlar İnstitutunda Din, fəlsəfə və dövlət siyasəti üzrə Corc Frederik Jevett təqaüdçüsüdür. O, iyirmidən artıq kitabın müəllifidir ki, bunların arasında “Demokratik kapitalizmin ruhu” və son zamanlar çapdan çıxmış “Heç kəs Tanrını görmür” də var. Yox! Və həm də, bəli…
Amerikanın yaranması zamanı əksər cəmiyyətlər torpaq sahibkarları aristokratiyası və ya güclü hərbi təşkilat əsasında təşkil olunmuşdu.
Amerikanın baniləri bu modelləri rədd etdilər və qəti şəkildə yeni cəmiyyətin azad ticarət əsasında qurulmasını israr etdilər. Bunların hər ikisi gözəl dəyərlərin daha yüksək toplusunu doğurur və hüquqi norma üçün daha təhlükəsiz və daha etibarlı olduğunu sübut edir. Belə cəmiyyət hakimiyyətin təqibinə deyil, ancaq bolluğun yaradılmasına həsr ediləcək
Aleksandr Hamiltonun “Federalist #12-də” qeyd etdiyi kimi: "Ticarətin tərəqqisi indi hiss olunur və təhsilli siyasət adamları tərəfindən etiraf edilir ki, bu, milli sərvətin ən faydalı və ən məhsuldar mənbəyi olmalı, həmçinin uyğun şəkildə onların siyasi diqqətinin əsas obyektinə çevrilməlidir”.
Ticarət insanları bölünmə və fraksiyanın əvvəlki mənbələrindən yayındırdı. Onların ehtirasları siyasi səbəblərdən bazar fəaliyyətinə və azad bazarlar üçün zəruri əməkdaşlıq ruhuna, öz loyallıqlarını tədricən daha böyük respublikaya bağlamaq istiqamətinə yönəldi. Kommersiya cəmiyyəti yoxsullar üçün də daha yaxşı olacaq, ictimai və şəxsi mənəviyyata faydalı təsir göstərəcək. Onların dəqiq tarixi tədqiqatı vasitəsilə yaradıcılar öyrəndilər ki, hərbi hakimiyyətə əsaslanan cəmiyyət tez-tez zədələnmiş qürurun müharibələrinə qarşı mübarizədə, yoxsullara böyük və fasiləsiz xərclər eilməsində həssas və davamsız olur.
Şotland filosofu Deyvid Hyum təsdiq etdi ki, nəsildən-nəsilə yoxsulluqdan irəli doğru cüzi inkişaf göründü. İmperatorlar, monarxlar və baronlar arasında şərəf və qisas müharibələri, münaqişələr yoxsullar tərəfindən atılan hər hansı inkişaf addımlarını dəfələrlə silib atdı.Torpaq sahibi olan aristokratiyalara gəldikdə, onların maraq və zövqləri daha çox yayındırmalara, əyləncələrə, şirnikləndirmələrə, düşkünlüyə yönəlmişdi. Hətta bir çox nəzakətli baron və qrafların yaxşı əsgərlər olmasına və özlərinə ordu saxlamasına baxmayaraq, onların həyatları bütövlükdə boş idi. Onlar öz geniş mülkiyyətləri sayəsində piylənmə və kəndlilərin əməyi sayəsində asanlıqla yaşayırdılar.
Onlar öz izafi kənd təsərrüfatı məhsullarını qaydasında sərf etməyi ordulara öyrətdilər, beləliklə, primitiv yollar və hüquq normasının olmaması(böyük şəhərlərdən kənar) ilə onun məhsuldar ticarətin mənbəyi olmasının qarşısını aldılar.
Amerikanın baniləri belə nəticə çıxardılar ki, aristokratiya və ya hərbi qüvvələr əsasında yeni cəmiyyəti təşkil etmək respublika üçün təhlükəsiz olmayacaq.
Respublika müstəqilliyə, öz iqtisadi gücünə, yaradıcılığa, istedadlı insanlara ehtiyac duyar, qorxmadan onların çirkli əllərini tutar, öz işgüzar insanlarıyla qürur duyar, işləri daha çox yeniliyə əsaslanmaqla, daha yaxşı yollar tapmaq (əsasən daha az əziyyətlə) üçün qətiyyətlə həyata keçirərdi.
Müstəqillik və yenilik ictimai faydanın daim yaxşılaşdırılmasına aparmaqla, kommersiya cəmiyyətinin meyvələrinə çevrilir, ən azı yeni Birləşmiş Ştatlar kimi azad respublika üçün.
Bundan başqa, banilər fikirləşdi ki, ticarət əsasında qurulan cəmiyyət gərək qanun qarşısında şəxsi məsuliyyət yaratsın. Qanuna itaət edən cəmiyyət olmadan, müqavilələri tətbiq etmək üçün məhkəmələrə güvənməklə, ticarətə qoşulan insanlar hətta öz səyləri üçün tam ödəniş almadan əvvəl necə böyük risk götürə bilər?
Asiyadan çay gətirmək üçün Yeni İngiltərədən göndərilən gəmilər geri dönməmiş və öz yükünü satmamışdan əvvəl ödəniş etməli idilər. O zaman piratlarla yalnız yazılan qanunla deyil, qanuna müvafiq tətbiq edilən qaydada açıq dənizdə silah atəşi ilə ( Barbary piratlarına qarşı Ceffersonun kampaniyaları kimi) mübarizə aparılmağa ehtiyac duyulacaqdı.
O zaman dünyanın ən böyük ticarət paytaxtlarından biri və banilərin heyranlıq obyekti olan Amsterdamın şüarı təəccüblü deyildi ki, “Ticarət sülhə imkan açır”(Commercium et Pax) kimi ifadə olunurdu. Ticarət sadəcə qonşuların müharibədə daha artıq qazanması deyil, bir-biri ilə dinc şəkildə mübadilə etməsidir.
Bizim ulu babalarımız güman edirdi ki, kommersiya cəmiyyəti öz üzvlərini ağır işdə müntəzəm və yeniliklə təlimatlandırır. O həmçinin Amerikanlara macərada cəsarətli, qazanc gözləntilərində təvazökar və qazanclarından gələcək tərəfdaşlıqlar üçün təkrar kapital qoymaqda qənaətli olmağı öyrədirdi(Yeni İngiltərə dənizi kapitanları kimi).
Bu fəaliyyətlər keçmiş torpaq sahibi aristokratiyasının gözə çarpan istehlakına alternativ olacaq. Kommersiya cəmiyyəti vicdanlı, məsul, öz maraqlarını qurban verən və gələcəyə istiqamətlənmiş vətəndaşları həvəsləndirdi. Belə vətəndaşlara xüsusilə qanuna itaət edən və çiçəklənən azad respublika qurmaq üçün ehtiyac duyulur. Çünki kommersiya cəmiyyətinin kökləri innovasiya, ixtira və ağır iş məmnunluğu vərdişləri, gələcəyə diqqət, Yəhudi və Xristian dinlərində imperativlərdən sıçramaq kommersiya instinktlərinin cilovlanmasında, onları sərhədlər çərçivəsində saxlayaraq və öz-özünü məhv etmədən çəkindirərək, din və mənəviyyatın mühüm rolunu müəyyənləşdirməkdə Amerika baniləri üçün uzun məsafə deyildi.
“Çox şey var ki, qanun vətəndaşları onları etməkdən çəkindirə bilmir, amma din Amerikanları onları etməkdən çəkindirir," Toskavelli (Tocqueville) təqdirlə qeyd edirdi. Digər tərəfdən, kommersiya respublikasının uğurları da uzun müddət ərzində cəmiyyətlərin mənəvi qüvvəsini korlayan müxtəlif zəiflədici təsirlər yaradır.
Daha gənc nəsillər ulu babalarının qurbanları ilə qazanılan bağışlanmış tərəqqini qəbul etdi. Bəziləri kommersiya respublikasının nizam-intizam qaydalarından qaçmaq istəyir və bəziləri öz əcdadlarının təmkinli davranış tərzləri və adət-ənənələrinə nifrət edirlər. Nəsillər ağır işə və şəxsi intizama alışdı ki, külək üfürən pəncərədən başqa musiqini dinləyən və üsyana susayan, qara işdə çalışmaqdansa, avaraçılıqdan zövq almağı üstün tutan yeni nəsillərə yol aça bilsin. Sabah üçün qənaət etməyə sadiq bir nəsil, bu gün sadəcə ehtiyatsız yaşayan bir nəsillə əvəz edilir.
Bu yolla, kommersiya respublikasının çox uğurları gənclərin mənəvi möhkəmliyini dağıtmağa meyllidir. Sosioloq Daniel Bell təkərin bu dövri çevrilmələrini “kapitalizmin mədəni ziddiyyətləri” adlandırırdı.
Biz mənəvi tənəzzülü sürətləndirmək imkanlarını hər yanımızda görə bilərik. Ancaq belə mənəvi tənəzzül zəruri deyil, yalnız mümkün nəticədir.
Amma biz onun qarşısını almaqla, cazibədarlıqlarına üstün gəlmək üçün xüsusi cəhdlər edə bilərik. Beləliklə, kommersiya cəmiyyətinin ən böyük məsələsi mənəviyyat və mədəni dərinləşmə, mənəvi köklərə qayıtma olur, hansı ki, bizim ulu babalarımız onu “Böyük Oyanış” adlandırıblar. Nobel Mükafatçısı iqtisadçı Robert Foqelin hesabı ilə, Birləşmiş Ştatlar indi Dördüncü Böyük Oyanışın tədrici yüksəlişindədir.
Bu, köklərə, ailənin önəminə qayıtmaq- güclü xarakterin ən yaxşı təminatları olan arzu və düşüncənin bəsləyici vərdişlərini inkişaf etdirmək üçün gənclərə dəvətlə səciyyələndirilir.
Belə gənc insanlar bizim respublikanın azadlıq və kommersiya yaradıcılığının gələcək aktuallığının ən böyük ümididir. Yüklə 0,53 Mb. Dostları ilə paylaş:
|