0f11aztitul(1-7)

156 
 
Cədvəl  4.1. 
Bəzi maddələrin fotoelektrik xaraktestikası 
Maddə 
ç
,
 

∙ 10
,
 

,
 
Sezium 
1,9 
4,6 
650 
Kalium 
2,2 
5,3 
560 
Natrium 
2,3 
5,6 
540 
Kalsium 
2,7 
6,5 
460 
Sink 
3,7 
8,9 
340 
Gümüş 
4,3 
10 
260 
Volfram 
4,5 
11 
280 
Nikel 
5,0 
12 
250 
Platin 
5,3 
13 
230 
 
 
Fotoeffektin qırmızı sərhəd dalğa uzunluğunu təyin edin 
Məsələ 1. Elektronun müəyyən metaldan çıxış işi 4,76 eV-dir. Bu metal üçün fotoeffektin 
qırmızı sərhəd dalğa uzunluğu nəyə bərabərdir?  
Nəticənin müzakirəsi: 
 Fotoeffektin qırmızı sərhəd dalğa uzunluğunu necə təyin etdiniz? 
 
Həyatla əlaqələndirin:
 
Məsələ 2. İnsan gözünə 1 san-də neçə foton düşər? Göz dalğa uzunluğu 0,5 mkm və gücü 
1,8 ∙ 10
   olan işıq şüalarını hiss edir (ℎ = 6,6 ∙ 10
∙
). 
 
 
Özünüzü qiymətləndirin: 
№ 
Suallar 
Bilirəm 
zəif  orta  yaxşı 
1 
Vakuum fotoelementində fotocərəyən hansı istiqamətdə-
dir: katoddan anoda, yoxsa əksinə? 
 
 
 
2 
Fotoeffekt üçün Eynşteyn tənliyindən fotoelektronun 
maksimal sürətinin hesablanma düsturunu yaza bilərsi-
nizmi? 
 
 
 
3 
Fotoeffekt üçün Eynşteyn tənliyinin enerjinin saxlanması 
qanununa əsaslandığını isbat edin. 
 
 
 
4 
İsbat edin ki, Plank sabiti üçün  
ℎ =
 bərabərliyi doğ-
rudur. 
 
 
 
5 
Saxlayıcı  gərginliyin  fiziki  mahiyyəti  nədir  və  onun 
qiyməti nədən asılıdır?  
 
 
 
 
 
NƏ ÖYRƏNDİNİZ?  
“Fotoeffektin anlayış xəritəsi”ni qurun.
 
 
1. İşığın korpuskulyar nəzəriyyəsinə görə N fotondan ibarət şüalanma enerjisi: 
E = Nh. 
2. Şüalanmanın gücü: 
P = .
 
İPUCU
 
ARAŞDIRMA 
2
TƏTBİQETMƏ 
  LAYİHƏ

---

157 
 
4.3. KOMPTON EFFEKTİ VƏ DE BROYL DALĞALARI 
(Təqdimat dərs) 
Təqdimat üzərində işləyərkən aşağıda təqdim olunan qısa nəzəri materialdan və 
elektron ünvanlarından istifadə edə bilərsiniz. 
1. Qısa nəzəri material.  
1.1. Kompton effekti. ABŞ fiziki Artur Kompton (1892–1962) 1923-cü ildə işığın 
korpuskulyar  təbiətə  malik  olduğunu  və  fotonların  impulslarının  varlığını  təsdiq 
edən bir fiziki hadisəni apardığı eksperimentlərdə aşkar etmişdir. O, yüksək enerjili 
rentgen şüalarının yüngül atomlardan (məsələn, hidrogen, karbon, bor, alüminium 
və s.) təşkil olunmuş maddələrdən səpilməsini tədqiq edərkən belə bir fakta diqqət 
yetidi ki, səpilmə nəticəsində bu şüaların dalğa uzunluğu dəyişir. Belə ki, səpilən 
şüaların içərisində düşən 
 dalğa uzunluqlu şüalardan başqa, dalğa uzunluğu 

′ >

 
olan şüalar da mövcuddur (
a
).  
 
Kompton effekti  adlanan  bu  hadisəni  işığın  elektromaqnit  dalğa  nəzəriyyəsinə 
əsasən  izah  etmək  olmur.  Belə  ki,  bu  nəzəriyyəyə  görə  sükunətdə  olan  sərbəst 
elektronun  üzərinə  düşən  elektromaqnit  dalğasının  təsiri  altında  elektron  həmin 
dalğanın tezliyinə bərabər tezliklə rəqsi hərəkətə başlamalıdır. Rəqsi hərəkət edən 
elektron isə, öz növbəsində düşən dalğanın tezliyinə bərabər tezliklə məcburi rəqs 
edərək eyni tezlikli ikinci elektromaqnit dalğası şüalandırmalıdır.  
Əgər işığın
  = ℎ

  enerjisinə və 
=  impulsuna malik fotonlar selindən ibarət 
olduğu fərz edilərsə, bu halda işığın sərbəst elektronlardan səpilmə prosesinin foton 
ilə elektronun toqquşmasının nəticəsi kimi izah olunur. Belə ki, bu toqquşma zamanı 
foton öz enerjisinin bir hissəsini elektrona verdiyindən o, həm öz enerjisini, həm də 
istiqamətini dəyişir. Beləliklə, işığın zərrəciklər seli təsəvvürlərinə əsasən Kompton 
effektindən aşağıdakı nəticələr çıxarıldı:  
1. Foton sərbəst elektronla elastik toqquşmaya məruz qalaraq ondan səpilir. 
2. Səpilən fotonun enerjisi azaldığından enerji tənliyinə görə,  

>

  və 
 
= ℎ

=

  ifadəsindən  enerjinin  azalması,  səpilən  fotonun  dalğa  uzunluğunun 
artmasına səbəb olur: 

<

 . 
4. İmpulsun saxlanması qanunu ödənilir: 
=

+
. 
(a)
 
>

 ;

>

;

<

; >

 
üşə
 
;

;

;  
= ℎ

 
e
ə ə
 
ə
ə

;

;

;

 

= ℎ

e
 


  LAYİHƏ

---

158 
 
5. Fotonun elektrondan səpilməsi prosesində onun dalğa uzunluğunun dəyişməsi dü-
şən şüanın dalğa uzunluğundan asılı deyil, o yalnız fotonun səpilmə bucağı ilə təyin 
olunur: 
∆

=

−

=
(1 −
). 
Burada 
− elektronun kütləsi,  − fotonun səpilmə bucağıdır (bax:
 a
). 
1.2. De Broyl dalğaları. 1923-cü ildə fransız fiziki de Broyl (1892–1987) fotonun 
dalğa-korpuskul  dualizm  xassəsinin  maddənin  bütün  zərrəciklərinə  –  elektron, 
proton, neytron və atomlara da xas ola bilmə fərziyyəsini irəli sürür. Onun ideyasına 
görə,  əgər  hər  bir  zərrəcik 
= ℎ

  enerjisinə  və 
=   impulsuna  malikdirsə,  bu 
halda həmin zərrəciyin hərəkətinə tezliyi 

=  və dalğa uzunluğu 

= =

  olan 
dalğa kimi baxıla bilər.  
De Broylun nəzəri əsaslandırdığı bu fərziyyə 1927–1928-ci illərdə aparılan eks-
perimentlərdə təsdiq edildi. Maddə zərrəciyi olan elektronun dalğa xassəsini aşkar 
etmək üçün elə cihaz tələb olunurdu ki, onun həndəsi parametrləri elektron dalğası-
nın  uzunluğu  tərtibində  olsun;  məsələn,  əgər  elektron 

= 4 ∙ 10
/
  sürətlə 
hərəkət edirsə, onun dalğa uzunluğu: 

=
6,6 ∙ 10
−34
∙
9,1 ∙ 10
−31
∙ 4 ∙ 10
≈
1,8 ∙ 10
−10
 
alınır.  Dalğa  uzunluğunun  bu  qiyməti  kristal  qəfəslərdə  atomlararası  məsafə 
tərtibindədir. Ona görə də aparılan eksperimentlərdə kristal qəfəsdən keçən elektron 
dəstəsinin interferensiya və difraksiyası aşkar edildi. Beləliklə, təbiətin ən mühüm 
qanunlarından  biri  –  materiyanın  dalğa-korpuskul  xassəsinə  malik  olması  həm 
nəzəri, həm də eksperimental olaraq təsdiqləndi. 
2. Tövsiyə olunan elektron ünvanlar: 
1. https://tr.wikipedia.org/wiki/Compton_olay%C4% 
2. http://ebooks.azlibnet.az/book/KnMcQv8u.pdf 
3. http://static.bsu.az/w27/Magmuh/ftm/vli-ftm6.pdf 
4. http://www.nkfu.com/compton-olayi-konu-anlatimi/ 
5. http://www.bilgicik.com/yazi/compton-olayi/  
6. https://www.youtube.com/watch?v=qpK79imhUDw 
7. https://www.youtube.com/watch?v=CbQ5rRjhth0 
8. https://www.youtube.com/watch?v=eBq4P-QrAfU 
9. http://www.fizik.net.tr/site/compton-olayi/ 
10. http://www.fencebilim.com/fizik/konular/compton_olayi.pdf. 
 
  LAYİHƏ

---