0f11aztitul(1-7)

147 
 
 
 
 
ATOM  
FİZİKASI 
Atom  
tədqiqat obyekti 
Fəslin anlayışlar xəritəsi 
Nüvə  
Proton 
Neytron 
Qlüon 
təşkil olunmuşdur 
Zəif q. t. qüvvələri 
Güclü q. t. qüvvələri 
mövcuddur
Rabitə 
enerjisi 
enerji 
xarakteristikası 
əlaqəlidir 
Nüvələrin 
birləşməsi 
Nüvələrin 
bölünməsi 
2 fərqli üsulla aşkar olunur: 
Günəşdə 
Hidrogen 
bombasında 
reallaşır 
Nüvə 
reaktorunda 
reallaşır 
Nüvə 
radiasiyası 
təzahür edir 
Elektron 
təşkil olunmuşdur 
Ətraf 
mühitə 
İnsan 
sağlamlığına 
ziyanlıdır 
= ∆
 
düsturu 
mövcuddur 
Radioaktiv 
ola bilir
Radioaktiv 
şüalanma 
enerji itkisinə 
məruz qalır 
−
 ş
üalanm
a 
−
 ş
üalanm
a 
−
 ş
üalanm
a 
tərkibi 
Aktivlik 
Yarımçevrilmə periodu 
əlaqəlidir 
sürəti
Arxeologiya: 
tapıntının 
 yaşının  
təyini 
tətbiq olunur 
Kütlə 
ədədi 
Yük ədədi 
Ölçüsü 
əsas 
xarakteris-
tikaları 
Lazer 
şüalanması 
Rentgen 
şüalanması 
həyəcanlandırılması 
Fotoeffekt 
hadisəsi 
ℎ

=
ç
+

2
 
Kvant 
qanunu 
təsiri ilə 
daşıyıcısı 
enerjisi 
  LAYİHƏ

---

148 
 
4.1. ELEKTROMAQNİT ŞÜALANMASININ KVANT TƏBİƏTİ. FOTON  
 
 
Cisim üzərində mexaniki iş görüldükdə onun daxili enerjisi 
artır, cisim özü iş gördükdə isə onun daxili enerjisi azalır. 
 İstiliyin isti cisimdən (və ya cismin hissəsindən) soyuq cismə 
(və ya cismin hissəsinə) verilməsi prosesi istilikvermə adlanır.  
İstilikvermənin 3 növü var: istilikkeçirmə, şüalanma və konveksiya. Konveksiyada cismin 
hissələri arasında dövri maddə daşınması baş verir. İstilikkeçirmə və şüalanma isə enerji 
daşınmasıdır.  
 Enerjinin cismin bir hissəsindən digər hissəsinə, yaxud bir-birinə toxunan bir cisimdən 
digərinə verilməsi prosesi istilikkeçirmə adlanır.
 
Bu zaman iki cismin temperaturları bəra-
bərləşdikdə deyilir ki, onlar arasında istilik tarazlığı yaranır.  
 Şüalanma – enerjinin bir cisimdən digərinə şüalar (görünən və ya görünməyən) vasitəsilə 
verilməsidir.
 
Yer planeti üçün ən böyük təbii şüalanma mənbəyi olan Günəş həm işıq, həm 
də istilik şüalandırır. 
Cisimdən  şüalanan  enerji  digər  cisimlərin  səthinə  çatdıqda  onun  bir  hissəsi  həmin  səth 
tərəfindən udulur, digər hissəsi isə əks olunur. Cisim şüalanan enerjini udduqda onun daxili 
enerjisi artır və o qızır. Tünd və açıqrəngli səthlər müxtəlif şüaudma qabiliyyətinə malikdir. 
Belə ki, tünd-qara rəngli səthlər enerji şüalarını daha yaxşı udur, açıqrəngli səthlər isə, ək-
sinə,  şüaları  daha  yaxşı  əks  etdirir.  Cisimlərin  şüalanması  və  şüaudması  onların  təşkil 
olunduqları atomun quruluşu ilə izah edilir. Atomun quruluşuna dair Rezerfordun təklif etdiyi 
planetar modelə görə, atomun mərkəzində müsbət yüklü nüvə yerləşir. Elektronlar isə nüvə 
ətrafında dairəvi orbitlər üzrə hərəkət edir. Lakin bu model atomun davamlı mövcud olmasını 
izah edə bilmədi, çünki klassik fizikaya görə, dairəvi orbitlər üzrə hərəkət edən elektron enerji 
şüalandırmalıdır. Bu halda elektron get-gedə aşağı orbitlərə keçməli və nəhayət, nüvə üzərinə 
düşməlidir – atomun varlığına son qoyulmalıdır. Əslində isə atom sistemi davamlı olaraq möv-
cuddur. Rezerfordun izah edə bilmədiyi bu çətin vəziyyətdən çıxış yolunu 1913-cü ildə dani-
markalı alim Nils Bor iki postulatı ilə göstərdi: 
Birinci postulat: atomlar yalnız hər birinə müəyyən enerji uyğun gələn xüsusi stasionar 
hallarda və ya kvant hallarında ola bilər. Stasionar halda atom elektromaqnit dalğaları 
şüalandırmır və udmur. 
İkinci postulat: atom böyük enerjili stasionar haldan kiçik enerjili stasionar hala keçdikdə 
şüalanma baş verir. Bu zaman elektron uzaq orbitdən nüvəyə yaxın orbitə keçir. Əksinə, 
atom enerji udduqda kiçik enerjili stasionar haldan böyük enerjili stasionar hala keçir. Bu 
zaman elektron nüvəyə yaxın orbitdən uzaq orbitə keçir.
 
 

 
Stəkana tökülən su ilk baxışdan kəsilməz formaya malikdir – o, şırnaq 
formasında axır və istənilən zaman bu axını dayandırmaq olur.  
Bəs  şəkər  tozu  necə,  o  da  kəsilməzdirmi?  İlk 
baxışdan  bəli,  çünki  onu  da  su  kimi  istənilən 
qədər götürüb-boşaltmaq olur. Lakin əgər ayrı-
ayrı şəkər kristallarını qarışqalar yuvalarına da-
şıyırsa, bu halda şəkər tozu diskretdir, yəni ayrı-
ayrı kiçik hissələrdən ibarətdir. Deməli, ixtiyari 
cisim verilmiş şəraitdən asılı olaraq həm kəsil-
məz, həm də diskret ola bilər. Əslində, hamı bi-
lir ki, bütün cisimlər, o cümlədən su da diskret-
dir – atom və molekullardan təşkil olunmuşdur. 
 Maraqlıdır, görə-
sən, şüalanma 
prosesi kəsilməzdir, 
yoxsa diskret? 
 
 
 
• KEÇDİKLƏRİNİZİ XATIRLAYIN • 
Fizika – 8, 9 və 10
 
  LAYİHƏ

---

149 
 
 
 
Plank fərziyyəsi. Alimlər maddə ilə şüalanma arasında istilik tarazlığı şərtlərini  araş-
dırdıqda nəzəriyyə ilə təcrübə arasında çox ciddi fərq aşkar etdilər. Belə ki, Maksvellin 
elektromaqnit  nəzəriyyəsinə  əsaslanan  hesablamalar  göstərdi  ki,  maddə  ilə  şüalanma 
arasında istilik tarazlığı yalnız mütləq sıfır temperaturunda (
−273 -də) mövcud ola 
bilər. Bu, o deməkdir ki, əgər cismin temperaturu mütləq sıfırdan yüksəkdirsə, o, mütləq 
sıfıra  qədər  soyuyanadək  öz  daxili  enerjisini  fasiləsiz  olaraq  elektromaqnit  sahəsinə 
verməlidir – elektromaqnit dalğası şüalandırmalıdır. Əgər belə olsa idi, kainatdakı bütün 
cisimlər, o  cümlədən  Günəş çoxdan öz daxili  enerjisini  elektromaqnit sahəsinə  verib 
−273 -yə qədər soyumalı idi. 
Təcrübə isə təkzibedilməz dəlillərlə sübut etdi ki, maddə ilə şüalanma arasında 
istilik tarazlığı bütün temperaturlarda mövcuddur. Belə tarazlıq cismin elektromaq-
nit dalğası şüalandırması və udması nəticəsində yaranır. 
1900-cü ilin dekabrında alman alimi Maks Plank (1858–1947) “Almaniya Fizika 
Cəmiyyəti”ndə çıxış edərək irəli sürdüyü yeni fərziyyə ilə eksperimentə zidd olan 
nəzəriyyədə ciddi düzəliş etdi.  
Plank fərziyyəsi belədir: 

 Atomun elektromaqnit enerji şüalandırması kəsilməz deyil, diskret xarakter da-
şıyır. Şüalanma kvantlarla (lat. “quantum” – say, miqdar) – kiçik porsiyalarla baş 
verir.  
Pərlərin öz-özünə fırlanmasına səbəb 
nədir? 
Təchizat: Kruks radiometri – o, havası çıxa-
rılmış şüşə balondan ibarətdir. Balon iti uc-
luq üzərində sərbəst fırlana bilən 4 nazik və 
yüngül metal pərlə (lövhə ilə) təchiz edil-
mişdir 
(a)
. 
İşin gedişi: 
1. Radiometri sinifdə Günəş şüaları düşən 
pəncərədə yerləşdirin və baş verən hadi-
səni izləyin. 
2.  Radiometri  pəncərədən  kənarlaşdırıb 
Günəş  şüaları  düşməyən  masa  üzərində 
yerləşdirin  və  müşahidələrinizi  davam 
etdirin.  
Nəticənin müzakirəsi: 
 Təcrübədə nə müşahidə etdiniz? 
 Araşdırmadan hansı nəticəyə gəlmək 
olar? 
(a) 
ARAŞDIRMA 
 
1
 
  LAYİHƏ

---