0f11aztitul(1-7)

58 
 
2.2. DÖVRƏ HİSSƏSİ ÜÇÜN OM QANUNU. MÜQAVİMƏT. İFRAT KEÇİRİCİLİK 
 
R  naqilin xarakteristikası olub elektrik müqavimətidir. Onun 
BS-də vahidi Om-dur:  
R =
= 1 = 1 Om. 
 Naqilin müqaviməti onun uzunluğundan, en kəsik sahəsindən və hazırlandığı maddədən 
asılıdır: 
R = ρ. 
Burada 
ρ − xüsusi müqavimətdir. 
 Xüsusi müqavimət – ədədi qiymətcə uzunluğu 1 m, en kəsiyinin sahəsi 1 m  olan naqilin 
müqavimətidir. O, naqilin hazırlandığı maddədən asılı olan fiziki kəmiyyət olub BS-də 
vahidi ommetrdir:
 ρ =
∙ R = 1
∙ Om = 1m ∙ Om. 
 Metal naqilin müqaviməti temperaturdan asılıdır. Kiçik temperatur intervalında metal 
naqillərin müqaviməti temperaturdan xətti asılıdır:  
R = R (1
α∆t) və ya R = R (1
α∆T). 
Burada 
 – müqavimətin temperatur əmsalıdır. 
  Müqavimətin  temperatur  əmsalı  ədədi  qiymətcə  naqili  1   (1  K)  qızdırdıqda  onun 
müqavimətinin nisbi dəyişməsinə bərabərdir: 
α =
∆
 =
∆
. 
Təmiz  metallar  üçün    müqavimətin  temperatur  əmsalı  həmişə 
    0  olur  və  aşağıdakı 
qiymətə bərabərdir:  
α
 =
 . 
 Naqilin elektrik müqavimətinin sıfıra qədər azaldığı temperatur böhran temperaturu, 
ondan aşağı temperaturdakı keçiricilik isə ifrat keçiricilik adlanır.
 
 

 
Tibbi diaqnostikada istifadə olu-
nan  müasir  fiziki  cihazlardan 
biri ifrat keçirici kvant interfero-
metridir.  Cihaz  insan  beyninin 
maqnitoensefaloqrafiya  texno-
logiyasını həyata keçirir.  
Bu texnologiya beyin ney-
ronlarının  qarşılıqlı  təsiri 
nəticəsində  yaranan  ele-
mentar  elektrik  cərəyanla-
rının  zəif  maqnit  sahəsini 
ölçməyə  və  onu  vizuali-
zasiya etməyə imkan verir. 
Nəticədə  beyin  xəstəlik-
lərinin  mənbəyi  və  inkişaf 
səviyyəsi aşkar olunur.  
 İfrat keçirici maddələr adi keçiricilərdən nə 
ilə fərqlənir? 
 Niyə həssas cihazların əsas hissəsi ifrat 
keçiricilərdən hazırlanır? 
 
 
• KEÇDİKLƏRİNİZİ XATIRLAYIN • 
Fizika – 8 və 9
  LAYİHƏ

---

 
59 
 
 
 
 
Dövrə hissəsi üçün Om qanunu. Naqildən elektrik cərəyanının keçməsi üçün onun 
uclarında potensiallar fərqinin olması zəruri şərtdir. Elektrik dövrəsinin ixtiyari hissə-
sinin uclarındakı potensiallar fərqi (elektrik gərginliyi) ədədi qiymətcə həmin hissə bo-
yunca 
1  yük keçdikdə görülən işə bərabərdir: 
= . (1) 
Dövrə hissəsindən keçən cərəyan şiddəti həmin hissənin uclarındakı gərginlikdən 
asılıdır. Bu asılılığı 1827-ci ildə alman alimi Georq Om (1787–1854) təcrübi olaraq 
müəyyən etmiş və Om qanunu adlanır. 
  Dövrənin müəyyən hissəsindəki cərəyan  şiddəti həmin hissənin uclarındakı 
gərginliklə düz, onun müqaviməti ilə tərs mütənasibdir: 
= . (2) 
İstənilən  növ  naqildən  keçən cərəyan  şiddətinin  onun  uclarındakı gərginlikdən 
asılılığı naqilin volt-amper xarakteristikası (VAX) adlanır. Metal naqillər üçün VAX 
koordinat başlanğıcından keçən düz xətdir 
(a)
. 
  Dövrə hissəsindəki cərəyan  şiddətinin onun müqavimətinə hasili gərginlik 
düşküsü adlanır: 
=
. (3) 
Burada R – naqilin müqavimətidir. O, naqilin əsas elektrik 
xarakteristikalarından biridir. Naqilin müqaviməti gərginlik və 
cərəyan şiddətindən asılı deyildir. 
  Metal naqilin müqaviməti onun materialından, həndəsi 
ölçülərindən və temperaturundan asılıdır. 
=
. (4) 
Naqilin müqaviməti ommetr adlanan cihazla ölçülür. Cihaz-
da müqavimət 
 (omeqa) simvolu ilə işarə edilir 
(b)
. Cihazın 
birləşdirici naqillərini müqaviməti ölçülən metal məftilin ucla-
rına toxundurmaq kifayət edir.  
Metalların  müqavimətinin  temperaturdan  asılılığı.  Mü-
qavimət  naqildə  elektrik  cərəyanının  yaranmasına  göstərilən 
əks-təsirin ölçüsüdür. Klassik elektron nəzəriyyəsinə görə, me-
tal  naqildə  müqavimətin  yaranmasının  səbəbi  nizamlı  hərəkət 
Metal naqilin xüsusi müqaviməti nədən asılıdır? 
Məsələ  1.  Elektrik  qızdırıcısının  əsas  hissəsi  xüsusi  metal  ərintilərindən  hazırlanan 
naqildən ibarətdir. Qızdırıcıda hansı naqildən istifadə olunur: 
a) xüsusi müqaviməti böyük olan, yoxsa kiçik?  
b) uzunluğu böyük olan, yoxsa kiçik? 
c) en kəsik sahəsi böyük olan, yoxsa kiçik? 
Nəticənin müzakirəsi: 
 Metal naqilin müqaviməti və xüsusi müqaviməti nədən asılıdır? 
ARAŞDIRMA 
 
1
 
0
I 
(a) 
R=const 
(b)
U 
  LAYİHƏ

---

60 
 
edən sərbəst elektronların kristal qəfəsin düyünlərində rəqsi hərəkətdə olan müsbət 
ionlarla toqquşmasıdır. Naqilin temperaturu artdıqda hər bir elektronun sərbəst yo-
lunun uzunluğu (ionlarla iki ardıcıl toqquşma arasındakı məsafə) və bu yola sərf et-
diyi orta zaman müddəti azalır. Nəticədə elektronların ionlarla toqquşma sayı artır. 
Onlar elektrik sahəsində əldə etdikləri kinetik enerjini tamamilə ionlara ötürməklə 
nizamlı  hərəkət  sürətlərini,  demək  olar,  sıfıra  qədər  azaldır.  Bu  da  naqilin  mü-
qavimətinin artmasına gətirir. 
Təcrübələr göstərir ki, metal naqilin müqavimətinin nisbi dəyişməsi onun tempe-
raturunun dəyişməsi ilə düz mütənasibdir: 
−
= ∆ , (5) 
=
(1
∆ ). (6) 
Burada 
− naqilin 273  (0 ) – temperaturunda müqaviməti,  − naqilin   tem-
peraturunda müqaviməti, 
− müqavimətin temperatur əmsalıdır. 
 Müqavimətin temperatur əmsalı – ədədi qiymətcə naqili 1 dərəcə qızdırdıqda 
onun müqavimətinin nisbi dəyişməsinə bərabərdir. 
Təmiz metallar üçün (100%) müqavimətinin temperatur əmsalı: 
1
273
1
. 
Naqili qızdırdıqda onun həndəsi ölçüləri cüzi dəyişdiyindən bu dəyişmə nəzərə 
alınmaya bilər. Belə halda (4) düsturunu nəzərə alsaq, metal naqilin xüsusi müqa-
vimətinin də temperaturdan xətti asılı olduğu alınar 
(c)
: 
=
(1
∆ ). (7) 
İfrat keçiricilik. Hollandiya fiziki Hayke Kamerlinq-Onnes (1853–1926) 1911-ci il-
də təmiz civəni (aşqarsız) maye heliumda soyudan zaman onun xüsusi müqavimətinin 
əvvəlcə tədricən azaldığını, lakin 
4,1  temperaturunda isə sıçrayışla sıfıra qədər endi-
yini müşahidə etdi 
(d)
. Bu hadisə ifratkeçiricilik adlandırıldı. 1913-cü ildə bu işlərinə 
görə Kamerlinq-Onnes fizika sahəsində Nobel mükafatına layiq görülmüşdür.  
 İfratkeçiricilik – maddənin sonsuz xüsusi keçiriciliyə malik olmaq xassəsidir. Belə 
maddə müəyyən temperaturda xüsusi müqavimətini tamamilə itirir. 
 1986-cı ildə alman fiziki Yohannes Bednors (1950) və İsveç 
fiziki Karl Miller (1927) tərkibinə mis, lantan və barium oksidi 
aşqarı vurulmuş keramik materialında 
30  temperaturunda ifrat-
keçiricilik xassəsi aşkar etdilər. Onlar yüksək temperaturda ifrat 
keçiricilik adlandırılan bu eksperimental işlərinə görə 1987-ci ildə 
fizika  sahəsi  üzrə  Nobel  mükafatına  layiq  görüldülər.  Hazırda 
müxtəlif  aşqarlı  keramiklərdə  ifratkeçiriciliyi  daha  yüksək  – 
100K
169  temperaturda almaq mümkün olmuşdur. Aparılan 
çoxsaylı təcrübələrdən ifrat keçirici maddələrdə qeyri-adi xassə-
lər aşkar edilmişdir. Məsələn, müəyyən edilmişdir ki, ifratkeçirici 
keramik  məftildən  hazırlanan  elektromaqnitdə  cərəyan  yarat-
dıqdan sonra mənbə aradan qaldırılarsa, həmin elektromaqnitdə 
cərəyan  şiddəti  uzun  müddət  dəyişməz  qalır.  Belə  elektro-
(d)
 
0 
 
t 
(c)
 
 
  LAYİHƏ

---