Z. S. Musayev, K. M. M mm dov, M. S. Z rb L yev su eht yatlarin nteqras yali dar olunmasi

91
müdafi  olunan sah nin su rejimi il boyu nizamlana bil r. Quraqlıq
dövrl rd   b nd il
hat  olunan sah y  nasos stansiyası vasit sil   a a ı
byefd n, y ni çaydan, göld n, ya ud su anbarından su verilir v   k nd 
t s rrüfatı bitkil ri bec rirl r. 
Su il  basılan b ndl r o zaman tikilir ki,  razinin su il  basılmasına
mü yy n dövrl rd  yol verilir. Burada su b nd il  müdafi  olunan sah y
h m b ndd ki nizamlayıcı lüzl rd n, h m d   b ndin üz rind n verilir. Su 
il  basılan b ndin  sas v zif si müdafi  edil n sah nin yay v  payız da qın
suları il  basılmadan qorumaqdır. 
K nd t s rrüfatı i l rinin va tında aparılması mümkün olmadı ından 
keç n da qın suları
raitind  su il  basılan b ndl rin istifad  edilm si 
lveri li deyildir. Su il  basılan b ndl rin i i su il  basılmayan b ndl r
nisb t n az etibarlıdır. Onların vasit si il  müdafi  edil n sah nin su 
rejiminin idar  edilm si t min olunmur. T crüb l r göst rir ki, su il
basılmayan b ndl rin iqtisadi effektivliyi daha yüks kdir. 
Su il  basılmadan müdafi  olunan çaylaq sah l rin qurudulmasında
drenaj tikilir v  onun vasit sil  çaydan v  ya ud su anbarından g l n sızma 
suları tutulur. Bundan  lav , yerüstü v  qrunt sularının müdafi  olunan 
sah y  da il olmaması m qs dil  da üstü – sututan kanal (drenaj) ç kilir. 
Qurudulan sah d  drenajlar vasit sil  (açıq v  ya ud qapalı) su ikinci 
d r c li kollektorlara verilir, oradan is  birinci d r c li kollektora ötürülür. 
Birinci d r c li kollektorlar suyu magistral kanala verir. Magistral kanaldan 
su nasos stansiyasına çatdırılır, oradan is  suq bulediciy  (çaya) ötürülür. 
Sah l r su il  basılmadan müdafi  olunduqda b ndl r çayın bir 
sahilind   v  ya ud iki sahilind  tikilir. B ndl r iki t r fd n tikildikd ,
ad t n, bir – birin  paralel q bul olunur. B ndl r arasındak  m saf  bir ço
amill rd n asılıdır. Bunlardan  hat  olunan sah ni, b ndl rin minimal 
yolveril n

---

92
hündürlüyünü, hesablama da qın suları s rfini, su il  basılma d rinliyini, 
çay m crasının k l  – kötürlüyünü v  s. 
rcl m k olar. 
B ndl r tikilm zd n vv l çaylaq hiss l r da qın suları il b enind
v t d rinliyi q d r su il  basılırdı v  da qın suları s rfi Q – y  b rab rdir: 
        
0
3
Q
Jt
bC
VF
Q
Burada V- b ndl r tikilm zd n vv l çayda suyun h r k t sür ti;
              F=bt – canlı en k siyi;  
              C – çay m crasının ezi msalı;
               J – çayda su s viyy sinin mailliyi; 
              Q
0
 – çay m crasından keç n suyun s rfidir. 
B nd tikildikd n sonra da qın suları s viyy si artaraq T=t+h
olacaqdır (burada h – suyun b ndl rl  artırılan d rinliyidir). Bel  halda  
1
3
1
Q
JT
BC
Q
   
   Burada B – b ndl rarası m saf ;
 
     C
1
 – çaylaq hiss nin  ezi msalıdır.
T
mini olaraq Q
1
=Q
0
 q bul olunduqda: 
3
1
3
JT
BC
Jt
bC
Buradan  
2
/
3
1
T
t
bC
B
C
v
3
2
1
/
BC
bC
t
T
B ndl r arasında suyun orta h r k t sür ti:

---

93
2
1
2
1
bC
bC
B ndl rl  çayda su s viyy sinin qaldırılması b rab rdir:  
1
3
2
1
/
BC
bC
t
t
T
h
Sonuncu düstur vasit sil B v h qiym tl rinin  lveri li qiym tl ri
t yin oluna bil r. B ndl r arası m saf  el   q bul olunmalıdır ki, onların
arasındakı suyun h r k t sür ti çay m crası v   b ndl r üçün yuyulmaya 
gör  yolveril n qiym td n artıq olmasın.
B ndl rin hündürlüyü çaydakı (su anbarındakı) suyun s viyy sind n,
dal aların hündürlüyünd n, onun b nd yamacına dırma ma hündürlüyünd n
v  tikintinin sinfind n asılı bu düsturla mü yy n edilir: 
a
h
h
d
d
Burada d – b ndin tininin suyun hesablama statik s viyy sind n artımı;
     h
d
 – dal anın b nd yamacına dırma ma hündürlüyü; 
h – dal anın hündürlüyü; 
    a  –  b nd hündürlüyünd ki konstruktiv ehtiyatdır, onun qiym ti ti-
kintinin sinfind n asılı olaraq m lumat kitablarından 
götürülür. 
h
d
v
h qiym tl ri in aat normaları v  qaydalarının göst ri l rin
sas n t yin edilir. 
B ndl r, ad t n, yerli qruntlardan (gillic , gil, qum) tökm  v  yuma 
üsulları il  tikilir. Onlar sızmaya hesablanır v  depresiya  yrisi (sızma suları
s viyy si) mü yy n edilir. B ndl rin sızmaya hesablanması üçün 
H.H.Pavlovskinin, J.A.Zamarinin, A.A.Uqunçusun v  s. aliml rin t klif 
etdikl ri üsullardan istifad  etm k olar. 

---

94
2.4. Hidroenergetika 
Respublikamızda  halinin artımı, s naye v   k nd t s rrüfatının
inki afı elektrik enerjisin  olan t l batın artmasına g tirib çı arır. Energetik 
sistem mür kk b kompleks olmaqla mü t lif enerji m nb l rinin istifad si,
mü t lif istehlak üsulları v  onların ötürm  mür kk bliyi il   f rql nir. 
Energetik ehtiyatlara iqtisadi c h td n s m r li olan t bii energetik ehtiyat-
lar aid edilir. Bura çayların hidravlik enerjisi, geotermal sular, gün in, 
kül yin v  biokütl  enerjil ri da ildir. Müasir  raitd   h r hansı sah nin 
inki afı su v  enerji ehtiyatlarının olması v   q na tl  istifad  edilm si il
sı  ba lıdır. Suvarmada siyas tin düzgün aparılması hidroenergetikanın
ba ılan  razid  su v  torpaq ehtiyatları il  sı
laq l ndirilm sind n ir li
g lir.
Az rbaycanın iqtisadiyyatında hidroenergetika  sas yer tutur. Hi-
droenergetika b rpa olunan enerji ehtiyatlarından istifad  edildiyind n gün-
günd n
h miyy ti daha da artır. Respublikada çayların hidroenergetik 
potensialı qeyri-b rab r paylanmı dır. Hidroenergetik potensial  n ço  Kür, 
Araz, Samur çayları hövz l rin  aid edilir. Lakin hal-hazırda respublikada 
hidroenergetik ehtiyatlardan tam istifad  olunmur. Kanallar üz rind  su 
elektrik stansiyaları iqtisadi c h td n effektiv sayılır. Gücl ri 30 MBT-dan 
ço  olan SES-l rin energetik  arakteristikaları verilmi dir (c dv l 2.1). Bu 
SES-l rin ks riyy ti kompleks m qs dli su qov a ının t rkibind  oldu -
undan daha effektiv olur.  
Kanallar v  su anbarları üz rind  olan SES-l rin göst ricil ri d
verilmi dir (c dv l 2.2). 
rriqasiya sisteml rin v  kiçik çayların hidroenergetik m qs dl
istifad si keç n srd n ba lamı dır. Potensial gücü 1,7 MBT, istehsal oluna-
caq illik enerjisi is 6,5 mily. kVT-saata q d r olan çaylar kiçik energetik 
sisteml r  aid edilir. 

---