Z. S. Musayev, K. M. M mm dov, M. S. Z rb L yev su eht yatlarin nteqras yali dar olunmasi

120
gec l r NS artmı  güc t l b edir v  artmı  su s rfi verir. Bu cür rejim enerji 
sistemi üçün olduqca  lveri lidir, bu uy un hallarda imkan verir ki, elektrik 
stansiyanın mü yy n edilmi  gücü azalsın v
ES-in i  rejimi ya ıla sın. 
Ancaq NS-in sutka  rzind  qeri-münt z m i i mü yy n edilmi  gücün 
artması, suyun akkumlyası, suaparıcı traktın subu arlanma qabiliyy tinin 
artması v  s. il   s m r siz olur. Ona gör   d  NS-d n t l batçı-nizamlayıcı
kimi istifad  etm k üçün te niki – iqtisadi hesablamalara  saslandırmaq 
lazımdır.
SES v  HAES enerji sisteminin ehtiyatı kimi  istifad  olunması.
Enerji sistemind  gücd n ba qa, planlı yükl nm ni h yata keçirm k üçün 
ehtiyat yükl r:  
1.
Q za ehtiyatı-aqreqatların q zaya u raması zamanı, ötürm
tti v  ya 
elektrik stansiyasının yükl nm sinin q za sasında azalması;
2.
Artıq yükgötürm  ehtiyatı-elektrik c r yanının tezliyinin nizamlanması
prosesind   t sadüfü plandan  lav  yaranmı  yükl nm ni aradan 
qaldırmaq üçün; 
3.
T mir ehtiyatı aqreqatların planlı t miri il
laq dar ayrı-ayrı hallar 
üçündür; 
4.
alq t s rrüfatı ehtiyatı-m hsul istehsalına gör   s naye planının
artıqlaması il  yerin  yetirildiyi hallarda, tez bir zamanda istismara 
veril n zavodların, fabrikl rin, v  s. enerji il  t min edilm si üçndür. 
Bütün  üçün q za ehtiyatı olmalıdır.
vv lc d n aparılmı  hesabla-
malara gör   q za ehtiyatını sistemin maksimum yükl nm nin  4 8%
ölçüsünd  q bul edilir, ancaq iri bir aqreqatın gücünd n az olmamaq  rti d
n z r  alınır. 
Artıq yükl nm  ehtiyatı sistemin maksimum yükl nm sinin  1
3%
ölçüsünd  q bul edilir. 
T mir ehtiyatı o hallarda n z rd  tutulur ki, sistemin yükl nm si 
mövsümü maksimum azalır ki, bu da elektrik stansiyasının aqreqatlarının
kapital t mirini aparmaq üçün kifay t etmir. Planlı – 
b rdaredici t mir
kapital v  növb ti

---

121
ola bil r t mir i l rinin t rkibi, t krarlanması v   t mirin aparılma müdd ti
te niki istismar qaydaları v  dövl t instruksiyaları il  mü yy n edilir. Qısa 
növb ti t mir is
nb -bazar günl ri müdd tind  sistemin yükünün azaldı ı
va tda aparılır. Hal-hazırda b zi sisteml rin c mi t mir ehtiyatı sistemin 
illik maksimum yükl nm sinin 3
4% t kil edir. 
alq t s rrüfatı ehtiyatı ümumi  alq t s rrüfatı
raitind  özünü 
do ruldan hallarda yu arı planla ma orqanlarının göst ri i il  yaradılır. He-
sablamalara gör  bu c mi ehtiyat sistemin maksimum yükl nm nin 6 15%-
n  çatır.  
Sistemin ehtiyatının SES v  HAES-d  yerl dirilm si. Elektrik 
t chizatının daha ço  etibarlı ını t min etm k üçün ehtiyatı elektrik 
stansiyasında yerl dirm k lazımdır ki, onun te niki  arakteristikaları eh-
tiyat gücünü daha tez i  salma a imkan verir. Bu  rtl ri daha ço  SES v
HAES t min ed  bilir. O, ehtiyat  sas yer tutur ki, enerji istifad  ed n iri 
m rk zin yanında v  ya m rk zind  yerl mi  olsun. 
C r yanın tezliyinin nizamlanması nisb t n güclü SES v  ya HAES 
vasit sil  olur.  g r sistemin c r yanının tezliyi iki v  ya üç elektrik 
stansiyası vasit sil  istehsal olunursa, onda sonradan layih l ndiril n SES 
v  HAES-  uy un sistemin artıq yükl nm  ehtiyatının yerl dirilm sin
ba ıla bil r. 
Ad t n SES-d  sistemin q za ehtiyatının bir hiss si yerl diril  bil r. 
Bu da mü t lif tipli elektrik stansiyalarda ehtiyatın qura dırılması v
istismarının te niki v  iqtisadi  arakteristikalarının müqayis  edilm si il
t yin edilir. Sistemin t mir ehtiyatı kimi hidrostansiyanın mövsümü 
gücünd n o aylarda istifad  oluna bil r ki, suyun bariz (da qınlar va tı) v
ya i in pik müdd tind  (yüks k megen dövründ ) su il   h min güc t min 
edilsin. 

---

122
2.4.9. Kiçik su elektrik stansiyaları
Bir ço  ölk l rd   h l  keç n srdn ba layaraq az s rf  malik olan 
çaylardan v  irriqasiya sisteml rind n energetika m qs dil  istifad
edilmi dir. Bunlardan 1980-cı ild  Fransada tikilmi  978 sayda su elektrik 
stansiyalarını göst rm k olar ki, onların h r birinin gücü 1Mvt-dan az ol-
maqla ümumi gücü 480 Mvt t kil edir v  buna  sas n illik energi hasilatı 1 
mlrd.kVt/saat olmu dur.  sveçr d  is  1050 sayda kiçik güc  malik olan su 
elektrik stansiyaları i l yir Ki, onlarda 1350 aqreqat qoyulmu , ümumi gücü 
550 Mvt olmaqla 2 mlrd. Kvt/saatda enerji hasil edir. Yaponiyada 1350 
kiçik güc  malik su eleektrik stansiyası i l yir ki, onların c mi gücü 700
Mvt t kil edir. Çind  h r bir aqreqatın gücü 0,5-100 Kvt arasında olmaqla 
80 min  ya ın su elektrik stansiyası tikilmi dir. Almaniyanın k nd 
t s rrüfatında 30 min kiçik güc  malik su elektrik stansiya f aliyy t
göst rir. Keçmi  Sovet m kanında keç n srin 60-cı ill rind  6600 sayda 
kiçik su elektrik stansiyaları f aliyy t göst rir. Bunlar  sas n k nd
t s rrüfatının elektrikl dirilm si m qs di il  tikilmi dir. Bununla da 5500 
su elektrik stansiyası 1952-ci il   q d r tikilib istifad y  verilmi dir. Bu 
kiçik su elektrik stansiyaların c m gücü 332 Mvt, illik enerji hasilatı 466 
mln.Kvt/saatdır. Keçmi  Sovet m kanında kiçik su elektrik stansiyaların
sayı ümumi su elektrik stansiyaların sayının 50%-d n ço unu t kil ets  d ,
kiçik su elektrik stansiyaların c mi gücü ümumi su elektrik stansiyaların
c mi gücünün ancaq 50%-ni t kil edirdi. Dig r t r fd n gücü 1 mln. kVt-
dan ço  olan 14 sayda su elektrik stansiyasının gücü ümumi su elektrik 
stansiyaları gücünün 64%-ni özünd  c ml dirirdi. Bu su elektrik stansiya-
lar ümumi su elektrik stansiyaların sayının 3,8%-ni t kil edirdi. 

---