Яли Камали архивиндяки «Короьлу» дастанынын

əsrlərdən qalan vəsiqələr də bu xüsusda bizə yardım  ediyor. O 
cüml
ədən Qarabaə xanlıəının tarixinə aid bir əsər vücuda gətirən 
Seyid M
əhəmməd  Mehdi  Qafqas  feodalları  dövründəki Gəncə 
xanlıəının  sərhədlərini qeyd edərkən Azərbaycanın  yalnız  Təbriz 
h
əvalisinə aid  bir  ad  olduəu  fikrini  bu  sətirlə təyid  ediyor:  “ ...və 
d
əxi həmiəə məskənləri və məhəlli-iqamətnesinlər; Gəncə əəhəri 
olub t
əmamiyi-vilayəti-Gəncə onlara mütəəlliq olub,Gürcüstanla 
onların sunur-sərhədi Sınıq Körpü Yuxarı Sivri Daə və Azərbaycan 
il
ə sərhədləri ərəs çayı və Xudafərin körpüsü olub Gəncədə daim 
sakin v
ə hakim  olublar...”  “ Asar-ül-Cəmal”  əlyazması,  vərəq 9 b 
(t
ədqiq etdiyimiz nüsxə əair Müznibin
*
 
xüsusi kitabxanasındadır). 
əair Salman Mümtaz “ Asarul-Camal” tərəfindən yazıldıəını qeyd 
ediyor (Molla P
ənah Vaqif – səhifə 4), yanlıədır. 
Arasdan  Qafqas  daəlarına  qədər Xəzər dənizinə mücavir 
olaraq uzanan ölk
ə isə yenə əski mənbələrə görə müruri-zamanla 
Aqvan, Albaniya, Aran, Qapı və Qafqas adlarını daəımıədır
6
. 
 
Hökum
ətimizin Azərbaycan adlanması 
Son 
əsrlərdə bəzi  Rusiyalı  və Avropalı  mühərrirlər  onları 
t
əqlidən məhəlli müəlliflərin – vaqe olan nəəriyyatında bizim öl-
k
ənin  adı  da  tək-tük  “ Azərbaycan”  deyə qollanılmaəa  baəladı. 
M
əəhur akademik V.V.Bartold son zamanlarda cərh  etmiədir
7
. 
Qay
ət məhdud olan bu nəəriyyata  rəəmən  ta  son  yıllara  qədər 
əhalimiz özünü torpaq etibarı ilə Qafqaslı bilmiədir. Qafqas təbiri 
daha münt
əəir olmuədur. Nəhayət, 1919-da Tiflisdə təəkil edilən 
Seym
*
 
adında  kapital  ideyasının  az  vaxtda  daəılması  mütəaqib 
*
əair  əliabbas  Müznib  ə.Abidin  böyük  qardaəıdır.  1937-ci ildə repressiya 
qurbanı olmuədur. (B.ə.). 
6
 
ə əəəəəəə əəəəəəəəəəəə əəəəəəə əəəə əəəəə əəəəəəəəəə əəəəəə əəə-
əəəəəəə əəəəəəəəəəə əə əəəəəəəəəəə əəəə əəəəəə əəəəəəəəəəəəəəə əəə-
əəəəə, əəəəəəəəəə əəəəəəəə əəəəə əə əəəəəəəəəəə, əə əəəəəəəəəəəə 
ə.ə.əəəəə, əəəəəəə./əəəəəəə əəəəə əəəəəəə əəəəəəəəəəəə, əəə.138/. 
7
 
əəəəəəə əəəəə əəəəəəə əəəəəəəəəəəə: əəəəə əəəəəəəəəəəəə əəəəəəəə ə 
əəəəəəə əəəəəəəəəəəəəə əəəə.əəə.139-147, əəəə 1925 
*
 Zaqafqaziya Seymi n
əzərə tutulur. (B.ə) 
31 
 
                                                 

---

gürcü v
ə ermənilər kibi Seymdə bulunan türk üzvlər bizim də tə-
sis etdigimiz siyasi hey
ətə bir  ad  aramıəlar.  Fəqət bizdən daha 
müt
ərəqqi olan qonəularımız gürcülər ilə ermənilərin doəru ola-
raq sırf etnik nöqteyi-nəzərindən öz yeni dövlətlərinə gürcü və er-
m
əni cümhuriyyətləri  adını  verdikləri halda türk üzvlər höku-
m
ətimizə bir ad vermək üçün qərib mühakimələr yürütmüələrdir. 
əski  çürümüə islamı  elmlərdən  olan  “ elmi-kəlam”da  bir 
“ kəbirən-səəirən” məsələsi var: Seymdə bulunmuə türk üzvlər də 
höküm
ətimizə “ Azərbaycan”  adını  verərək həman-həman  “ kəbi-
r
ən-səəirən” üsulunda bir mühakimədə bulunmuəlardır: 
a)
 
əimal-Qərbi əranda yaəayan türk xalqının oturduəu yerin 
adı Azərbaycandır. 
b)
 
Bizim  əərqi-cənubi  Qafqasda  yaəayan  əhali  də  qərbi-
əimali ərandakı türklərin eynidir. 
c)
 
Binam 
əleyh  əərqi-cənubi Qafqasda oturan türklərin 
m
əmləkətlərinin adı da Azərbaycandır
8
.  
Qövmiyyat m
əlumatı  bir  tərəfə dursun dövlət məfhumunu 
böyl
ə idrakdan  aciz  olduəunu  göstərən bu tərzi-mühakimə əsri-
mizin hakim olan sxolastik prinsipl
əri qarəısında çürük və məna-
sız qalır. 
 
At
əşgədələr bizim malımız da degil 
Bizim at
əəpərəstliklə əlaqədar  olduəumuzu  önə sürən mü-
h
ərrirləri yanıltmaqda amil olan səbəblər içində Azərbaycan təbiri 
olduəu  qədər  Bakının  Suraxanı  kəndindəki atəəgədələrin  varlıəı 
da amildir. 
8
 Must
əəriq  V.V.Bartoldun  bu  xüsusda  yurutdugü  fikri  həman-həman bu hali 
ehtiva ediyor “ ...əə əəəəəə əəəəəəəəəəə əəəəəə əəəəəə, əəə əəəəə əəəəəəə-
əəəəəəəə əəəəəəəəəəəəəəə əəəəəəəəəə, əəəəəəəəəəəəəə, əəə əəəəəəəəəə ə 
əəəə əəəəəəəəəəə əəəəəəəə əəəə əəəəə, əəə-əəə əə əəəəəəə əəəəəəəəə, əəə 
əəəəə əəəəə əəəəəəə əəəəəəəə. əə əəəə əəəəəəəəə əəəə əəəəəəə əəəəəəəə 
əəəəəəəəəəəə,  əə əəəəəəə əəəəəə,  əəəəə əəəəə əəəəəəəəəəəə ə əəəəəə 
əəəəəəəəəə, əəəəəəəəəə əəəəəəə ə əəəəəəəəəə, əəəəə əəəəəəəəəəə əəəəə-
əə ə əəəə: əəəəəəəəəəə əəəəəəəəəə əəə əəəə əəəəəəəəəəə. («əəəəə əəə-
əəəəəəəəəə əəəəəəəə ə əəəəəəə əəəəəəəəəəəəəə əəəəə. əəə.57)
 
32 
 
                                                 

---

Biz at
əəkədə təəkilatilə də münasibətdar  olduəumuz  nəzə-
riyy
əsini yenə əhalimizin ictimai təkamülünə istinadən cərh edə-
c
əgiz. Bu vaxta qədər türkoloq və müstəəriqlər tərəfindən yapılan 
t
ədqiqlər  əsnasında  Azərbaycan və Qafqas türklərinin atəəpərəst 
olduqları hənuz meydana çıxmamıədır. əgər Qafqas və Azərbay-
cana hicr
ət edən türklər buradə Zərdüətün dinini qəbul eyləmiəsə 
mühacir
ətlərinin baəlanəıcından qəti surətdə müsəlman oluncaya 
q
ədər keçən zaman içində bunların yenidən bir çox atəəpərəstlik 
mü
əssisələri vücuda gətirmələri icab edərdi. 
əkincisi, daima bir insani məddü-cəzir hərəkətinə məruz bu-
lunan Qafqas v
ə Azərbaycan əraqa, əski Ermənistana, əərqi Ana-
doluya  at
əəkədələr diyarından köçən türk qəbilələrinin getdikləri 
yerl
ərdə də atəəkədə təəkilatı  qurmaları  lazım  gəlirdi; halbuki, 
tarixi materiallar bunu da biz
ə göstərmiyor. 
Bu vaxta q
ədər yapılan bütün tədqiqlərdəki gərək Suraxanı, 
g
ərək Təbriz atəəkədələrinin əslən hindli olan məcusilərə aid ol-
ması haqqında mütəhəd bir cəbhə bulunuyor; eyni zamanda yaxın 
keçmiəə qədər atəəkgədələrə ibadət məqsədilə gələn ziyarətçilərin 
d
ə bunlar olduəunu qeyd ediyorlar
9
. O cüml
ədən Edqar Bloəenin 
bu mövzuya toxunduəu zaman əldə etdigi nəticə də diqqətə layiq 
bir əeydir. Ona görə tarixi qəti surətdə bəlli olmayan bir zamanda 
Z
ərdüətün  dininə mənsub atəəpərəstlər Azərbaycandan qalxaraq 
Abəeron yarımadasına gəlmiələr və orada dənizdən iki fərsəx qə-
d
ər içəridə məəhur  Bakı  atəəkədəsini təsis  etmiələrdir
10
. Dünya 
9
 
“ Qızıl qələmin (sayı 4,Bakı 1924) 1920-ci illərdə Bakıda basılmıə rusca “ Sə-
nayeyi-n
əfisə”  məcmuəsindən nəqlən göstərdigi məxəzlərdən: akademik Do-
ren, professor Berezin, ingilis misyonerl
ərindən Hanovoy, Renyeps, Bronev-
ski, Emixvald, Petsoldt, Cakıvlu, gənc daneə sahibi Səməd Təqi, “ Təqdim əl-
buldan-
Nasiri”,  “ Fərhəng-əncüməni-ara”,  “ Ayineyi-əskəndəri”  atəəkədələrin 
ancaq m
əcusi hindlilərə aid olduəunu tədqiq və müəahidələrlə istinadən qətiy-
y
ətlə söylüyorlar ki, “ Qızıl qələm”in yürütdügü bəzi hökmləri, kəndisinin gös-
t
ərdigi bu mənbələr belə çürüdüyor. 
10
 
Edqar Bloəenin “ Məzdəizmin türklərin etiqadları üzərindəki təsiri adındakı 
t
ətəbbönaməsinin tərcüməsi (“ Milli tətəbbö” məcmuəsi, sayı I, səhifə 142, əs-
tanbul,1331). 
33 
 
                                                 

---