Яли Камали архивиндяки «Короьлу» дастанынын

T
əhsilini əstanbulda davam etdirmək istəyən əmin Abid Bi-
rinci Dünya Savaəı baəladıəına görə Rusiyanın müharibə apardıəı 
ölk
ənin paytaxtına təhsil almaəa gedə bilmir. Qardaəı əair, naəir, 
t
ərcüməçi,  araədırıcı  əliabbas  Müznibin  yanında  “ Babai-əmir” 
v
ə “ Dirilik”  jurnallarında  iələyir.13-14  yaəlarından  dövrü  mət-
buatda əeir, hekayə və məqalələrini çap etdirən əmin Abid Ru-
siya  Birinci  Dünaya  Savaəında  məqlub olduqdan, Azərbaycan 
Xalq Cümhuriyy
əti  yarandıqdan  sonra  əstanbula  pedoqoji  təhsil 
almaəa gedir. 1921-ci ildə təhsilini baəa vurub vətənə qayıtdıqdan 
sonra onu yenid
ən əstanbul Darülfününda oumaəa və Azərbaycan 
ədəbiyyatının tarixinə dair araədırmalar aparmaəa göndərilər.  
əstanbulda oxuduəu illərdə oradakı qəzet və jurnallarda əeir-
l
ərini və elmi məqalələrini nəər  etdirir.  Azərbaycan mühacirlə-
rinin  əstanbulda  nəər  etdirdikləri  “ Yeni  Kafkasiya”  jurnalında 
gizli imza il
ə nəər  etdirdi  antisovet  əeirləri onu oxucular  və 
siyas
ətçilər arasında məəhurlaədırır. 
əstanbulda  oxuduəu  illərdə özü ilə eyni fakültədə oxuyan, 
milliy
ətcə alban (arnaut) Nafiə əhməd  əükrü  qızı  (  Nafiə kiçik 
ik
ən atası vaxtsız vəfat etdiyindən anası .....ərə gedir. Buna görə 
d
ə Nafiə xanım atalıəının soyadını qəbul etməli olur) ilə evlənir. 
Az
ərbaycan hökumətinin təqaüdi ilə  universitetdə  oxumaqla 
yanaəı  əstanbulun,  Qəzvinin,  ərzurumun  və Avropanın  bir  sıra 
əəhərlərinin kitablarında axtarıəlar aparır, Azərbaycan türklərinin 
ədəbiyyatı tarıxını yazmaəa baəlayır. 
Avropa metodları ilə yazdıəı əsərin son cildini 1926-cı ildə 
tamamlayaraq universitetin professorlar hey
ətinə  təqdim edir. 
“ Azəri  ədəbiyyatı  tarixi”  adlandırdıəı  335  səhifəik  əsər  əstanbul 
Universitetinin professorlar hey
əti tərəfindən yüksək qarəılanır. 
Zaqafqaziya  Sovet  Federativ  Sosialist  Resbublikaları  Mərkəzi 
əcraiyyə Komitəsinin Tbilisidə nəər olunan “ Yeni fikir” qəzetinin 
əstanbul müxbiri əli əahbazov yazır: “ Kitabın sahibi əmin Abid 
yoldaəımız səkkiz sənədən bəridi əstanbulda bulunmaqdadır. Da-
rülmü
əllimin Aliyeyi bitirdikdən sonra Darülfünunda Azərbaycan 
əura hökumətinin təxsisatı ilə təhsilə baəlamıə və eyni zamanda 
əstanbulun zəngin kitabxanalarında mütəvazianə bir surətdə tətə-
5 
 

---

b
əata davam eyləmiədir. Məruz qaldıəı bir çox fəqir və səfalətə 
raəmən  davamlı  bir  əey  nəticəsində Azəri  ədəbiyyatına  dair  əa-
yandiqq
ət bir çox yeni materiallar əldə etmiədir...  
Bu mühüm 
əsəri vücuda gətirməyə çalıəmaqla Azəri mədə-
niyy
əti tarixində görülən  böyük  boəluəu  əmin  Abid  yoldaəımız 
qism
ən  doldurmuə bulunuyor. Darülfünunda qəbul edilən  əsəri 
kitabının son əsrə aid yalnız bir cildidir. əmumi əsər altı cilddən 
ibar
ətdir. Azəri ləhcəsinin zühur etdiyi tarixdən  əsrimizə qədər 
Az
ərbaycanda cərəyan edən fikir və ədəbi hərəkat son sosioloji 
metodlar n
əzər etibarı alınaraq müqayisəli təhlil və tərtib üsulla-
rına əsasən təqdim edilmiədir" (Şahbazov Əli, 1926:9 fevral). 
əli  əahbazov  elə həmin məqalədə əsərin xülasəsinin nəər 
olunmaq üç ün g
ənc macar əərqəünası Margit Pallu tərəfindən tər-
cüm
ə edildiyini, əmin Abidin Bakıya gedib əsərini "Maarif ko-
missarlıəına təqdim" edəcəyini və "Maarif komissarlıəı müsəyyə-
rind
ən  dolayı  əmin  Abid  yoldaəımıza  təqdir medaliyəsi" veri-
l
əcəyini yazırdı.  
ə.Abid  əstanbulda  oxuyarkən bir neçə elmi məqaləsini də 
Bakıdakı “ Maarif və mədəniyyət” jurnalında çap etdirmiədi. Və-
t
ənə döndükdən sonra pedaqoji texnukumda, universitetdə dərs 
dem
əklə yanaəı  ciddi  elmi  araədırmalar  aparır.  Elmi  nəərlərdə, 
m
əcmuələrdə və mətbuatda o dövür üçün çox aktual olan mə-
qal
ələr dərc etdirir, kitablar tərtib edib edir.  
Sovet hökum
əti ateizi əldə bayraq edərək dinə qarəı sərt mü-
bariz
əyə baəlamıədı. M.F.Axundovun əsərlərindən bu iədə səmə-
r
əli istifadə etməyə çalıəırdılar.  əzlərini  Sovet  ideologiyasının 
bayraqdarı  sayan  Azərbaycan  ziyalıları  Mirzə  Fətəlini  burja-
ticar
ət sinfinin yazıçısı kimi tənqid etsələr də onun yübileyini də 
keç irir, 
əsərlərini toplayıb nəər etdirməyə can atırdılar. Bu məq-
s
ədlə əmin Abidi Tbilisiyə göndərmiə, M.F.Axundovun arxivinin 
Bakıya  gətirilməsinə, katoloqunun və əsərlərinin nəərə hazırlan-
masına onu da cəlb etmiədilər. 
əmin Abid də bu iəi əərəflə görmüə, M.F.Adundovun arxi-
vini elmi 
əsaslarla tərtib etməklə yanaəı, oradakı sənədlərin kato-
6 
 

---

loqunu hazırlamıə, dövrü mətbuatda Mirzə Fətəlinin irsi haqqında 
olduqca d
əyərli məqalələ nəər etdirmiədir. 
Dövrü m
ətbuatda folklorumuzla baəlı “ Heca vəzninin tarixi” 
(Abid  Əmin,  1927:  sayı  3,  sayı  4  və  sayı  6-7),  “ Türk  el  ədə-
biyyatına elmi bir baxıə, (Oəuznamə. Prof. Samoyloviçə)”, (Abid 
Əmin,  1929:  sayı  5(29),  səh. 30-32,  sayı  8(32),  səh.28-29), 
“
əəirət dövründəki Azərbaycan  ədəbiyyatına  dair  vəsiqələr”, 
(
Abid Əmin, 1930: sayı 3(8), səh. 48-52), “ Türk xalqları ədəbiy-
yatında  mani  növü  və Azərbaycan  bayatılarının  xüsusiyyətləri”, 
(Abid  Əmin,  1930:  sayı  4-5)  və b. önəmli məqalələrini nəər 
etdir
ən əmin Abidin o dövr ücün olduqca dəyərli bir əsəri-“ Türk 
xalqlqrının  ədəbiyyatı  tarixi”  nəər  edilməyib və uzun illər  araə-
dırıcıların diqqətindən kənar qalıb. 
 
əmin  Abid  folklorla  baəlı  nəər  etdirdiyi  məqalələrində 
“ Türk  xalqlqrının  ədəbiyyatı  tarixi”  əsərinin birinci cildinin əl-
yaz
masından  geniə istifadə  edib. Bəzi məqalələrində  əsərinin 
müxt
əlif cilidlərini qaynaq göstərsə də bu əsərini çox da qabart-
mayıb. Azərbaycandan folklorumuzla baəlı nəər etdiridyi ilk mə-
zal
əsi “ Heca vəzninin tarixi”ndə əsərindən parçalar var.  
Araədırıcı bu məqaləsində Azərbaycanda ilk dəfə heca vəz-
ninin tarixi d
ərindən və elmi əsaslarla öyrənilməklə yanaəı, nəzəri 
m
əsələlərə də geniə yer verib.  
V
əzni dilin məhsulu hesab edən,  “ hər ictimai zümrənin öz 
ilk əeirinə verdiyi ahəngi dilin ümumi ahəngindən ayrılan ünsür-
əlamətlər məcmuəsi”  adlandıran  ə.Abid  “ Türklərin  əeir  musiqi-
sini axtarmaq üç ün n
ə ərəbistanın qızəın çöllərinə, nə də əranın 
tozlu  obalarına  getmək  lazım  deyildir:  sözlərin dilimizə çevril-
m
əsi, bunun fəlsəfəsini anlamaq üçün yetərlidir",- yazırdı
 
. 
Araədırıcının fikrincə, türklərin "bədii zövqlərini doyurmaq 
m
əqsədilə yaratdıqları əeir "savaəlarda qəhrəmanlıq göstərən igid-
l
ər və cəsur  tayfa  baəçılarına  həsr  etmiədir  ki,  bunlar  da  “ saz 
cinsind
ən telli çaləılarda çalınaraq yüksək səslə söylənilirdi. Das-
tanların sözlərinən çaləının havası (melodiyası) verilir və bu su-
r
ətlə oxunan sözləri bir vəzn qazanmıə olur". (
Abid Əmin, 1927: 50, 
sayı 3(23). 
7 
 

---