Яли Камали архивиндяки «Короьлу» дастанынын

“ Oəuz” təbirinin son əsrlərə qədər Qafqas türkləri arasında ya-
əadıəı haqqında belə əlimizdə vasiqə vardır. Səyyah Oleari 1637-ci 
il tarixind
ə  ərandan  dönüəü  əsnasında  ziyarət  etdigi Dərbənd 
əəhərində əhalidən bura oəuzlarına aid məlumat toplamıədır. Oleari 
eyni zamanda oəuzların məəhur “ Oəuznamə”lərindən bir parça olan 
“ Dədə Qorqud” mənqəbələrinin də burada yaəadıəını söyləyir
1
. 
Olearid
ən sonra Dərbənddə oəuzlar haqqında məlumat top-
layan köhn
ə knyazlardan D.Kantemirdir ki, 1722-ci ildə əski 
Rusiya  çarı  Böyük  Petro  ilə bərabər Dərbəndi  ziyarət  etmiədir. 
D.Kantemirin D
ərbənd ziyarətinə aid  əlyazmalarından  istifadə 
ed
ən Fren oəuzların o civardakı izlərindən bəhs ediyor
2
. 
əlimizdə bulunan ədəbiyyatımızın qədim vəsiqələri də gös-
t
əriyor ki, təkamül nəticəsində olaraq az-çox fərqlər iraə etməklə 
b
ərabər  əsrlərcə əvvəl  danıəılan  dil  bizim  bu  gün  danıədıəımız 
dilin eynidir. 
Havi olmaqla b
ərabər islamiyyətdən əvvəl türklər içində ya-
əayan bir çox ənənə və ayinləri, ictimai tələqqiləri də ehtiva edər. 
Bilxass
ə bu cəhətlər ərəb dilinin türklər arasında yeni-yeni intiəa-
ra baəladıəı bir dövrün qara xarakterlərini göstərdigindən və eyni 
zamanda miladi IX 
əsrin  baəlanəıcında  Abbasi  xəlifələrindən 
Harun-
əl Rəəidin həkimbaəısı Cəbrail ibn Bəxtəu tərəfindən ərəb-
c
əyə tərcümə edilən  “ Oəuznamə”nin  bir  hissəsi  olduəundan
1
  o 
za
manlar əimali əranın və Qafqasın əhalisi və etnoqrafiyası haq-
qında verdigi məlumat diqqəti cəlb edəcək bir əeydir. 
Bundan  baəqa  öz  zamanlarında  əimali  əranla  Qafqasın  cə-
nubundan, Anadolunun əərqi tərəflərindən ibarət olan məmləkət-
l
ərinə –  öz qövmlərinin  adına  izafətən  –  oəuz  degildigi  də bizə 
göst
ərdigi için nəzərimizdə daha böyük bir qiyməti vardır. 
1
  S
əyyah Olearidən nəqlən  Kozubski:  ə.ə.əəəəəəəəə:  əəəəəəə  əəəəəə 
əəəəəəəə. əəəəəəəə-əəəə.1906. 
2
 
“ ...Signa antigia hierogbyphica et alia scripta Ogusiana gual in muro urbis et 
monumentis sunt observata...” (Sichwald, Reuseete.B.II.,s.212). 
Bartoldun “ Yenə Qorqud haqqında məlumat” sərlövhəli məqaləsindən nəqlən. 
1
 
“ Oəuznamə” haqqında kitabımızın “ əadır ədəbiyyatı” qismində əlavə izahat 
verilmiədir. 
37 
 
                                                 

---

Mövzularının  vüqu  bulduəu  yerlər: Qərbdən Mardin, Bay-
burd, Trabzon, Qara d
əniz; əimaldən: Gürcüstan, Bərdə, Gəncə və 
D
əmir qapu, Qara  Dərbənddən (qara Dərbənd) keçən bir xəttin 
t
əhdid etdigi topraq içində olan  “ Dədə Qorqud”  kitabının  məm-
l
əkətimizə əskidən  oəuz  degildiginə aid  bir  çox  parçanı  burada 
n
əql ediyoruz: 
“ ...Böylə degəc  qız  Beyrəki  aəiqiəmiədi  aydır:  –  əgər səni 
h
əsardən aəaəa yorəanlə salındırcaq olursəm babanə, ananə ver-
c
əq olursəm bəni bunda gəlüb həlallıəə alurmisən, didi. Beyrək 
and içdi: qılıncımə toəranayın, oxumə sancılayın, yer kibi kərti-
l
əyin, topraq kibi savrulayın, saəlıəə varcəq olursəm oəuzə gəlüb 
s
əni halallıəə almazsım, – didi” (səhifə 53). 
“ Beyrək aydır: gördüm ki, qızlar bu qaftanlə məni tanıdılər, 
qalın  Oəuz  bəgləri dəxi  tanırlar  didi.  Görəyim  Oəuzda  mənim 
dostum, düəmənim kimdir, didi” (səhifə 59). 
“ Bir gün olə düəəm öləm, sən qaləsən, yay çəkmədin, ox at-
m
ədın, baə kəsmədin, qan dökmədin, qanlu Oəuz içində çöldi əlim-
d
ən yarınki gün zaman dönüb, bən ölüp sən qalıncaq tacım təxtim 
sana vermiy
ələr sonı aldım ənəmlədim oəıl, – didi” (səhifə 69). 
“ əahbaz  ayəırını  çəkdirdi bütün bindi. Xəsmini, qovmini 
ayırdi evini qurdı, Oəuzdan köç eylədi Bərdəyə, Gəncəyə varub 
v
ətən tutdı. Toquz tümən Gürcistan aəzına varub qondı, qaravul-
luq eyl
ədi, yad kafər gəlsə  baəın  Oəuza  ərməəan  göndərdi 
(s
əh.132). 
Qan Turalı ayıdar: yıəılsun Oəuz illəri, mana yarar, qız bul-
ma
dım (səhifə 96). 
Anlaəılır  ki,  çox  əvvəllər  babalarımızın  yaəadıqları  topraq-
larda öz saf t
ələqqiləri  hakim  olduəu  zamanlar  məmləkətlərinə 
böyl
ə Oəuz adı vermiələrdir. Fəqət sonralar zaman keçdikcə ərəb 
dinind
ən bir çox ünsürlər alaraq daha qüvvətli bir surətdə inkiəaf 
ed
ən – Avropa türkoloqlarının təbiri mocibincə “ müsəlman əran-
lılıq yavaə-yavaə bunların üzərinə təsir yapmaəa baəladı; bu təsiri 
o biri t
ərəfdən ərəb də qüvvətləndirdi. Qövm, qəbilə adı ortadan 
qalxdı. Hər kəs özünə yalnız müsəlman dedi. O qadar ki, “ Dədə 
Qorqud” kitabında adamların, qəhrəmanların adları Buəac, Salur 
38 
 

---

Qazan, Yügrük, Domrul, Beyr
ək, Qarçar kibi türkcə ikən, sonra-
lar  babalarımız  müruri-zamanla Həsən,  Hüseyn,  əli,  Vəli oldu. 
əətə bu qüvvətin təsirləri altındadır ki, əski iranlılıq yenə xortladı: 
köhn
ə “ Azərbaycan”  adı  Cənubi  oəuzların  məmləkətinə təkrar 
yapıədırıldı. Halbuki, Dədə Qorqud əsərində Gəncə, Bərdə, Dər-
b
ənd  kibi  əəhərlərimizdən bəziləri  açıqdan-açıəa  təəriq  edildigi 
halda “ Azərbaycan və “ Atəəkədə”lərdən qətiyyən bəhs edilməz. 
əlimizdə bulunan ədəbiyyatımızın əsrdidə vəsiqələri də dil 
v
ə ləhcə təkamülü nəticəsində olaraq az-çox fərqlər göstərməklə 
b
ərabər əsrlərcə əvvəl danıəılan dilin bizim bu gün danıədıəımız 
dilin eyni olduəunu göstəriyor: bu dil də oəuz türkcəsidir. 
Füzuliy
ə  öz  əairimiz  diyoruz:  halbuki  o  heç  bir  zaman 
“ Azərbaycan”  degilən  torpaqda  yaəamamıədır.  Məlum  olduəu 
v
əchlə Füzuli  əraqda  yetiəmiə bir  simadır.  Böylə olduəu  yerdə 
ona öz əairimiz deməməmiz lazım gəlir; lakin bu hərəkət doəru 
olamaz, o bizim əairimizdir. əünki dili, ləhcəsi, bütün səciyyəsi 
(xarakteri) il
ə bərabər bizimki kibidir. Yəni o da bizim kibi oəuz-
dur. 
Bürhan-
əd-dini ədəbiyyatımızın böylə əəxsiyyətlərindən ədd 
ediyoruz.  Halbuki  bu  da  “ Azərbaycan”  deyilən yerdən degil, 
Anadolunun Sivas vilay
ətində doəub böyümüədür. Bunu da qəbul 
etm
əməmiz icab edər, fəqət Bürhanəddinə öz  əairimiz  diyoruz, 
çünki ana dili oəuz dilidir və o da oəuzdur
1
. 
Yuqarıdan  bəri  yapdıəımız  təhlillərin də göstərdigi vəchlə 
bi
zim  topraqlarımızda  yaəayan  türklər hal-hazırda  Xorasanda, 
T
əbriz civarında, əçəri əranda, əraqda, Kürdüstanda və bütün Qaf-
qasda yaəayan türklər kibi oəuz camiəsinə mənsubdur. Bu camiə-
nin müxt
əlif qismlərinin ayrı-ayrı adları olan türklərdən yaəama-
ları,  onların  dil  və ədəbiyyatlarının  bir-birinə yabançı  olduəunu 
1
 
əəəəə  əəəəəəə  əəəəəəəəəə əəəəəəəəəə əəəəəə əə əəə əəəəəəəəəə,  əə 
əəəəəəə  əəə əəəəə  əəəəəəəəəəə  əəəəəəə  əəəəə,  ə əəəəəə  əəəəəəə ə 
əəəəəəəəə  əəəəə.  əəə  əəəəəəəəəə  –  əəəəəə  ,  əəəəəəəəəəəəə  ə 
əəəəəəəəəə ə əəəəəəə əəəə əəəəəəə əəəəəə – əəəəəəəə. «ə.ə.əəəəəəəə. 
əəəəə əəəəəəə əəəəəəəə əəəəəəə..əəəə,1925. əəə.138 
39 
 
                                                 

---