Яли Камали архивиндяки «Короьлу» дастанынын

bir-birin
ə az-çox bənzəyən kəlmələri  qarəılaədıraraq  bunlardan 
türk  iəinə,  daha  doərusu,  bir  hökm  verə bilmək,  öz  iələrinə ya-
rayacaq bir m
əna çıxarmaəa çalıəıyor. 
Eyni zamanda öt
ədən bəri əski dövrlərə aid rəvayət və les-
randl
ərdə qərib təhlillər sayəsində tarixi vəziyyəti bir mahiyyət 
veril
ərək türkləədirmiyor;  bu  surətlə Qafqasın  indiki  türk  əhali-
sin
ə – əski olsun da nə olursa olsun – saxta və uydurma bir mənəə 
yaratmaqdır. 
Göz önünd
ə əsrin məlumdan-məchula gedən metodik tarix-
ç iligi duruyork
ən Azərbaycanda ilk insanın  kim  olduəunu  ara-
maqla m
əəəul olmaq
1
 n
əticəsiz əeylərlə uəraəmaq deməkdir. 
H
ətta bəzi tədqiqatda çox iləri gedilərək Zərdüətün  indiki 
az
ərbaycanlı kibi türk olduəu iddia ediliyor
2
 v
ə nəhayət, bu nəti-
c
əyə varılıyor; azərbaycanlılar atəəpərəstdir və siqə olaraq da bu 
göst
əriliyor: dərəbəglik dövründə bir çox əairlərin “ Azər”, yaxud 
“ Azəri” məxləsini qəbul etməsi, yaxud əhalimiz arasında Novruz 
bayramı və çərəənbə mərasimləri kibi ənənələrin yaəaması... 
Hökum
ətimizin Azərbaycan kəlməsi ilə  yad edilməsi və 
özümüz
ə  “ azərbaycanlı”,  yaxud  “ azəri”  deyilməsi də  bu növ 
mühakim
ə yürüdənlər üçün birər qüvvətli vasitə olmuədur. Yenə 
eyni mühakim
ənin təsiri ilədir ki, Qafqas və Azərbaycanda oturan 
türkl
ərə dediyimiz  “ azəri”  kəlməsini məxləs  olaraq  qollanmıə 
olan 
“ qeyri-azərbaycanlı”ları  öz  sahəmizə almaqla  yanlıəlıqlara 
düəməkdən kəndilərini qurtarmıyanlar da vardır
3
. 
1
 
“ Azərbaycan” – Məhəmməd Baharlı, Bakı, 1921. səh. 31. 
2
 
“ ...köçəbəlik ilə mübarizə, torpaəa mərubiyyət, baə və baəça salmaq, körpü 
tikm
ək, xəstəlik, soəuq ilə mücadilə, torpaqçılıq, türk məcəllisi, qaranlıəın və 
c
əhalətin məəlubiyyəti – iətə Zərdüətün və muəların baəlıca ehkamları!” ərəb 
istilasından əvvəlki mədəniyyətimizin iqtisadi və siyasi səbəblərlə degil, “ Zər-
düətün  dini”  sayəsində doəduəu  qənaətində olan mühərrir  baəqa  bir  yerdən: 
“ ərəb  istilası  Zərdüətün  atəəi  ilə bərabər ölkəmizin mədəniyyət  iəıəını  da 
söndürdü”  –  diyor.  Tariximiz  haqqında  azəri müəlliflərinin  əsərləri: Y.Vəzir 
(“ Maarif və mədəniyyət” məcmuəsi, Bakı, 1926). Yenə eyni mühərrir “ Azər-
baycan 
ədəbiyyatına bir nəzər” adlı risaləsində. 
3
 Y.V
əzirov (Azərbaycan ədəbiyyatına bir nəzər. səhifə 85. əstanbul 1337) ilə 
Sal
man Mümtaz (“ Maarif və mədəniyyət” məcmuəsi, Bakı, fevral 1923) süla-
28 
 
                                                 

---

əzümüzə son zamanlarda “ azəri” adını verdigimizi görərək 
babasının adı “ Azər” olduəu üçün əbrahim peyəəmbəri türk gös-
t
ərəcək dərəcədə gülünc və mənasız  hərəkətlərdə bulunanlar da 
görünüyor
4
. 
Bu vaxta q
ədər  yapılan  tədqiqlər  əsnasında:  birisi  qədim 
dövrl
ərdən  zamanımıza;  o  biri  zamanımızdan  əski  əsrlərə doəru 
yürüy
ən iki hərəkət xətti hiss edilməkdədir.  Yalnız  Azərbaycan 
k
əlməsi ətrafında dönüb dolanan hər iki xəttin gəlib dayandıəı bir 
n
əticə nöqtəsi var: qurduəumuz dövlətin həqiqi adı “ Azərbaycan” 
v
ə bu dövlətin hakim olduəu yerlərdə oturan türklər (əimal-qərbi 
əranda  yaəayan  türklər  kibi)  “ azəri”dir;  azərilər də atəəpərəstlik 
sistemi il
ə əlaqədardır. 
 
Xalqımız nələr degil?  
Yuxarıda xalqımız və məmləkətimiz haqqında yapılan ümu-
mi t
ədqiqlərin  “ ləbbi”  ni  göstərməgə çalıədıq.  Bundan  sonrakı 
s
ətirlərimizdə beynəlmiləl türkoloji həyatının qəbul etdigi vəsiqə-
l
ərə istinadən məmləkətimizin həqiqi çevrəsini ortaya çıxarmaəa 
çalıəacaəıq. Fəqət qövmi və etnoqrafik təhlilə baəlamadan əvvəl 
n
ələr  olmadıəımızı  göstərməklə daha qolay bir yol getmək istə-
y
əcəgiz. Mətbuatımıza məqalə və kitab halında əks etmək bir çox 
r
əvayət kuməələri, hənuz tarixi mahiyyət almamıədır; bunun üçün 
bu r
əvayətləri vaqeə tərzində qəbul etmək yanlıədır. Zaman keç-
dikc
ə əldə ediləcək yeni vəsiqələr sayəsindədir ki, bu əfsanələr 
haqqındakı fikirlər tovzih ediləcəkdir. Madam ki, tədqiqlər zama-
nımızın  vəsiqə olaraq qəbul etdigi hadisələrə istinad etməlidir. 
M
əsələ,  midyalıların  türk-turanlı  olduqlarını  göstərən mənbələr 
ç oxdursa da, bunlar h
ənuz beynəlmiləl elm tərəfindən qəbul edi-
l
əcə Qəstəmonili olan X əsrin ərlərindən əbrahim əələbiyi “ Azəri” məxləsini 
daəıdıəı üçün azərbaycanlı ədd ediyorlar. Bu fikrin tamamının əsassız olduəu 
tarixi v
əsiqələrə istinad edərək məqalələrimizdə isbat edilmiədir. (“ Maarf iəçi-
si” məcmuəsi, Bakı, 1925 və “ Türk yurdu” məcmuəsi, əstanbul, Təmuz 1924) 
4
 Mahmud M
əmun “ əqdam” qəzetəsi (baə məqalə) əstanbul, 21 Tiərini – əvvəl, 
1926. 
29 
 
                                                                                                           

---

l
əcək dərəcədə hüquqiyyət alamamıədır. Binaən-əleyh qəti olaraq 
“ bizim babalarımız midiyalılardır”, – deyəməyiz. 
Z
ərdüətün bir azərbaycanlı (əimali əranlı) olması bizim tari-
ximizi q
ətən əlaqədar etməz. əvvəla: Zərdüətün türk olduəu haq-
qında hənuz bir kəəf yapılmadı; saniyən: Zərdüət qədim Azərbay-
can torpaəında yetiəmiə olsa da, o vaxtlar buradakı türk millətinə 
m
ənsub xalq kütlələrinin həyatı haqqında tarixi vəsiqələrə malik 
olmadıəımız  üçün  bu  torpaq  üzərində qurduəumuz  cəmiyyətdən 
əvvəl yaəayan bir cəmiyyətin dini tələqqiləri, ictimai üsulları və 
qurduəu  dövlət bizim tariximiz demək degildir; bunlarla ancaq 
bizim 
əski cəmiyyət və mədəniyyətimiz üzərinə yapdıqları  təsir 
d
ərəcəsinə görə əlaqədar ola biliriz. 
 
Az
ərbaycan nərəsidir? 
Bütün əərq və Qərb mənbələri tarixində Azərbaycan kəlmə-
sil
ə yad olunan torpaəın sərhədlərini müttəhidən bu əəkildə gös-
t
əriyorlar.  
əərqdə Gilan və Muəan,  əərqi-cənubidə əl-Cabal, Qərbdə 
əski Ermənistan, Qərbi-cənubidə əski  Assur  torpaəı,  indiki  əl-
C
əzirə  və  Mesapotamiyanın  əərq cəhəti,  əimalda  Aran-Arran 
(indiki Qafqaz qit
əsi)
5
. Bu göst
ərilən yerlərin xəritədə mövqeyini 
t
əyin edərsək, indiki əran sərhədi daxilində olan əimali Aras çayı 
qapsayan 
ərazinin olduəu qəti surətdə anlaəılır.  
Müxt
əlif zamanlarda ərəb və moəol istilası əsnasında olduəu 
kibi “ Azərbaycan” adı altında əimali-qərbi əran ərazisi ilə bərabər 
əski Ermənistan, əimali əraq də Qafqaz kibi bəzi qonəu torpaqların 
da bir hakimiyy
ət altında birləəməsindən hasil olan zəhab nəticə-
sind
ə qarıəıqlıq  yapan,  yaxud  Təbəri kibi müəyyən bir zamanın 
s
ərhədini göstərən müəlliflərin fikirlərini  ehtiyatla  qarəılamaq 
lazımdır. əmumi tələqqiləri az-çox tələqqilərimizə yaxın olan, son 
5
 Domurqan
, Bartold, əbn-Fəqih, Cəmaləddin Mustofi “ Mirat əl-buldan”, Saci 
Nasiri, “ Gənc daneə” müəllifi Məhəmməd Təqi və sairə. Abbasi hökumətizə-
manik
ə təmas edən əcəm və ərəb müəllifləri də eyni əeyi ifadə edirlər (Köp-
rülüzad
ə Məhəmməd Fuad – “ Türk dünyası” – 1919) 
30 
 
                                                 

---