Яли Камали архивиндяки «Короьлу» дастанынын

Onun bu fikrini q
əti hökm kimi qəbul etmək çətindir. əünki 20-ci 
ill
ərdə istər Azərbaycanda, istərsə də baəqa türk ölkələrində ma-
nil
ər, bayatılar, çırlar və b. hələ geniə toplanıb nəər edilməmiədir. 
əlaqələrimizin  geniələndiyi, kitablar və baəqa  qaynaqları  əldə 
etm
əyin  asanlaədıəı  bir  dövrdə  problemə  yenidən  qayıtmaq, 
ə.Abidin baəladıəı iəi davam etdirmək bu gün də qarəıda duran 
probleml
ərdəndir. 
əeirimizdə vəzn, ritm və s. məsələlərlə dərindən məəəul olan 
prof. M
əhəmməd  əliyev  bu  sahədə ə.Abidin  xidmətlərini qiy-
m
ətləndirərək yazır: "ə.Abid demək olar ki, hecanın əksər əəkil-
l
ərinin elmi təsnifini  vermiə...  ədəbiyyatəünaslıqda  yeni  poetik 
forma m
əsələləri əksəriyyəti düəündürdüyü vaxt ə.Abidin hecayi 
əeir  tariximizin  öyrənilməsi sahəsində atdıəı  ilk  addım  əeir  tari-
ximizin, onun poetik-texniki vasit
ələrin tarixilik baxımından tari-
xi-müqayis
əli metod əsasında öyrənilməsinə çox qiymətli bir ça-
əırıə idi" (Əliyev Məhəmməd, 1983:80-81) 
əslində ə.Abidin bu məqalələri xalqı öz kökündən ayırmaq 
ist
əyənlərə, kosmopolitlərə, "sosialist mədəniyyəti"  adı  altında 
rus
laədırma siyasəti yeridənlərə qarəı aparılan intellektual müba-
riz
ənin tərkib hissəsi  idi.  Dövrün  ideoloji  buruləanına  düəərək 
köhn
ə, "nəzmi sifətləri"ni sufi əeiri, "iylənmiə, qoxulanmıə", "ib-
tidai", "qeyri-m
ədəni" hesab edən kommunist M.Quliyevlərə, 
ə.Nazimlərə,  A.əəfilərə, M.Rəfililərə və b. təsir göstərə bilmək 
üç ün bel
ə dərin məzmunlu araədırmaları ortaya qoymaəın özü bir 
q
əhrəmanlıq idi. əünki həmin dövrdə rəsmi mövqe, mətbuat "biz 
üzümüzü Füzulil
ərə, Nəsimilərə, Vaqiflərə, Mirzə Fətəlilərə, Hü-
seyn Cavidl
ərə deyil, Verxarnlara, Uitmenlərə, Jül Vernlərə, Ma-
yakovskil
ərə  və  bütün dünya klassiklərinə  çeviririk"  (Gülən 
Adam, 1929) 
əhval-ruhiyyəsindəydi. 
Mill
ətsevərliyinə, vətənpərvərliyinə görə təqib edilən, iədən 
çıxarılan  ə.Abid  həmin dövrdə mətbuatda da tənqid hədəfinə 
çevrilmiədi. Onu marksist metodlarına yiyələnməməkdə, pantür-
kizmd
ə qınayırdılar (Nazim Əli, 1929:59-62 sayı 3-4). ə.Abid də 
dövrünün  adamı  idi,  mühit  ona  da  öz  təsirini göstərirdi. Hadi-
s
ələrə marksizim-leninizm  metodları  ilə yanaəanda,  tarixə sinfi 
17 
 

---

mübariz
ə baxımından  qiymət verəndə yanlıəlıəa  yol  verirdi.  O 
yerd
ə ki, ideoloji məsələni ön plana çəkməyə çalıəırdı, onda elmi 
v
ə məntiq üzərinə kölgə düəürdü.  Onu  nəinki 20-30-cu illərdə, 
h
ətta 80-cı  illərdə "marksizm  materialist  konsepsiyası  ilə tanıə" 
olmaqda t
əqsirləndiriblər. Hər əeyə-ədəbiyyata, mədəniyyətə, hət-
ta  danıəıq  dilinə belə sinfilik  baxımından  yanaəıldıəı  bir  vaxtda 
ə.Abid  yazırdı:  "Atalar  sözü,  bilməcə,  naəıl,  mahni  kimi  ədəbi 
növl
ər də iəçi  xalq  sinfinin  iqtisadi  bədii zövqünə aid ünsürləri 
əhatə edən məhsullar olduəu kimi, əəirət rəislərinin, xan və bəy-
l
ərin, ümumiyyətlə əəirət aristokratiyasının həyatına, qəhrəmanlıq 
müharib
ələrinə aid mədhnamələr də az deyil" yazırdı.
 
Az
ərbaycan türkcəsinin  Xorasan, Dərbənd, Kərkük,  Doəu 
Anadolu v
ə Güney Qafqazda yayıldıəını söyləyən ə.Abidin əsa-
s
ən  7  hecalı  4  misralı  əeir  əəklinin  türk  xalqları  yaəayan bütün 
bölg
ələrində yayıldıəını, eyni kökdən əaxələndiyini sübut edir. 
Az
ərbaycan mətbuatında əraq türkmanlarının xoyratları haq-
qında ilk bilgi verən də ə.Abid olmuədur. Dövrün ictimai-siyasi 
v
əziyyəti  bu  mövzunun  aktuallaəmasına  imkan  verməmiədir. 
1960-
cı illərin sonlarında professor Rüstəm əliyevin radio və te-
levizyadakı çıxıəları, Rəsul Rzanın, professor Qəzənfər Paəayevin 
m
əqalələri, xüsusən ikinci müəllifin  ardıcıl  fəaliyyəti  əraq  türk-
manlarına diqqəti artırmıədır. Bayatılarımızdakı quə, heyvan, çi-
ç
ək, meyvə, çay, daə, göl adlarını da diqqətdən qaçırmayan araə-
dırıcı  bu  qənaətə gəlir: "Azərbaycanın  əski  ozanları  ilə yeni el 
əairləri tərəfindən  yaradılan  bayatılar-bunları  yaradan  əəxsiyyət-
l
ərdəki mədəni səviyyənin ibtidailigi nəzərə alınınca yüksək də-
r
əcədə əairanə bir qiymətə malik olan qismətləri də az deyildir" 
(Abid Əmin, 1930: 36, sayı 4-5) 
Az
ərbaycan  Qorqudəünasları  əmin  Abidin  ən çox  “ əəirət 
dövründ
əki Azərbaycan ədəbiyyatına dair vəsiqələr"
 
(Abid Ə
min,
 
1930:48-
52)  sayı  3(8) 
m
əqaləsindən istifadə ediblər. Lakin dövrün 
t
əzyiqlərindən ehtiyatlanan ədəbiyyatəünaslar  yararlandıqları 
m
ənbəni göstərməkdən ehtiyatlanıblar.  
əmin  Abid  “ Kitab-i Dədə Qorqud”dakı  “ Baybörənin  oəlu 
Bam
sı Beyrək boyu” və “ Basat Təpəgözü öldürdiyi boyu” Dəvə-
18 
 

---

dar
inin  “ Dərril-tican”dakı  “ Təpəgöz”  hekayəsilə qarəılaədırılır, 
h
ər iki boyun “ Təpəgöz” hekayəsinin əsasında yarandıəını söylə-
yir. Bu paralell
ərə uyan  araədırıcı  Dəvadərinin  ərəbcəsini gör-
düyü “ Oəuznamə”nin V-VI əsrdə yazıya köçürüldüyü fikrini irəli 
sürür. 
Araçdırıcıya görə “ Kitab-i Dədə Qorqud” eposunun adı əvə-
zind
ə yazılmıə “ Kitab-i Dədəm Qorqud əla-lisan tayifeyi-  Oəu-
zan” (Oəuz türklərinin dilində Dədəm Qorqudun kitabı) cümləsi 
“ Oəuznamə”nin əərqdə, istər yazılı, istərsə də əifahi əəkildə yal-
nız oəuzlar arasında deyil, ərəblər, farslar və baəqa xalqlar arasın-
da da geniə yayılmasından xəbər verir. “ Kitab-i Dədə Qorqud”u 
köç ür
ən katib bu eposun müxtəlif dillərdə tərcüməsi ilə tanıə ol-
duəu  üçün  oxucu  çaəmasın  deyə əsərin üzərində “ Oəuz  türklə-
rinin dilind
ə Dədəm Qorqudun kitabı” sözlərini yazmıədır. 
“ Kitab-i Dədə Qorqud”un azərbaycanlı araədırıcılarının ək-
s
əriyyəti dastanın Azərbaycanla baəlılıəını sübuta çalıəarkən bö-
yük  rus  əərqəünası,  akademik  V.V.Bartoldun  1930-cu ildə dərc 
etdirdiyi “ Türk eposu və Qafqaz” məqaləsindəki “ Qorqud adı ilə 
baəlı olan epik silkin Qafqaz mühitindən kənarda yaranmıə oldu-
əunu  təsəvvür etmək çətindir”
16
  cüml
əsinə istinad edirlər. Hal-
buki ə.Abid 1928-1929-cu illərdə yayınladıəı məqalələrində ya-
zırdı:  “ Qorqud  kitabındakı  mənkəbələrin cərəyan  etdiyi  coərafi 
yerl
ər də əski Azərbaycan sahəsinin dəxi tamamilə daxil olduəu 
göst
ərilməkdədir. Masalların içində zikr olunan və zəmanəmizcə 
m
əlum olan yerləri baədan ayaəa qədər gözdən keçirəlim. Mardin 
qalası, Bayburt hisarı, Aə hisar, Aəbaza, Gürcüstan aəzı, Göyçə 
d
ənizi, Gəncə, Dəmirqapı,  Qara  Dərbənd, yaxud Darvand... Bu 
yerl
əri xəritə üzərində bir-birinə baəlasaq bu nəticəni əldə edərik: 
əndi  əərqi Anadolu adlanan, əski Ermənistan və Qara dənizdən 
D
ərbənd əəhərinə qədər uzanan bir sahə... Cənubi Qafqaz da bu-
raya daxildir. Bir d
ə hər nə qədər ad zikr olunmuədusa da vaqə-
l
ərin gediəindən əimali əranın da bu sahənin cənub ətəyini təəkil 
etdiyini t
əxmin edəriz. Məsələn, Dərbənd və Gürcüstana kafirləri 
çapıb  yaəma  etməyə gedərkən axar sulardan keçildiyindən bəhs 
edilir ki, heç əübhəsiz bunlar Kür və Araz nəhirləri ilə qollarıdır”. 
19 
 

---