Яли Камали архивиндяки «Короьлу» дастанынын

icab etdirm
əz. Nasıl ki, əraq, əran və Qafqasdakı türklərin bu vax-
ta q
ədər  yaratdıqları  ədəbiyyata tamamilə yekparə bir çöhrə ərz 
etmiədir. 
Bu 
əsaslara və bugünkü vəziyyətə görə Dərbənddən Baəda-
da, Xorasandan Qara d
ənizə qədər yayılan geniə topraqlar üzərin-
d
ə yaəayıb  da  eyni  dil  və ləhcə ilə danıəan  türklərin  yaratdıəı 
ədəbiyyat bizim ədəbiyyatımız  deməkdir.  Kitabımızın  proqramı 
iç in
ə aldıəı  ədəbi sərhədlər  yuxarıda  adları  yad  edilən yerlərə 
dayanan x
ətlərdir. 
Yer adlarına gəlincə əsərimizdən yalnız bugünkü coərafi tə-
birl
əri  qollanacaəız.  Avropa  müstəəriqləri kibi rus mötəbərlərin-
d
ən V.V.Bartold və Türkiyə alimlərindən Köprülüzadə Məhəm-
m
əd  Fuad  qarıəıqlıəa  meydan  verməmək  üçün  son  yazılarında 
əimal-Qərbi  əranı  –  “ Azərbaycan”,  bizim  indiki cümhuriyyəti-
mizin  tutduəu  yerləri  “ Arran”  təbiri ilə göstəriyorlar. Biz isə 
“ Azərbaycan” kəlməsi ilə əimal-Qərbi əranı qəsb etməklə bərabər 
hökum
ətimizin  hakim  olduəu  topraqları  əhalimizcə daha müstə-
m
əl olan Qafqas təbiri ilə yad edəcəgiz. 
40 
 

---

ƏDƏBİYYATIMIZA AİD YAPILAN 
TƏDQİQLƏR HAQQINDA 
 
TƏHLİLİ BİBLİOQRAFİK MƏLUMAT 
 
ədəbi dövrlərin tədqiq və təhlilinə baəlamadan  əvvəl üsula 
riay
ət edərək biblioqrafiya məlumatı vermək məcburiyyətindəyiz. 
Bunun üç ün bu vaxta q
ədər Avropa, Türkiyə, Rusiya və Qafqasda 
ədəbiyyatımız haqqında yapılan nəəriyyatı gözdən keçirəcəgiz. Bu 
xüsusdakı  təhlillərimiz  qısa  olmaqla  bərabər ümumidir; Azəri 
t
ədqiqinin müxtəlif dövr və əəxsiyyətləri üçün iləri sürdüyü iddia 
v
ə nəzəriyyələr isə öz bəhslərində vəsiqələr ilə qarəılaədırılacaqdır. 
I. Avropada yapılan tədqiqlər: 
§1.ədəbiyyatımızın  ilk  dövrlərinə aid mühüm bir vəsiqə 
olan v
ə dünyada yalnız bir nüsxəsi bulunan “ Kitabi-Dədəm Qor-
qud 
əla-lisan  taifey-i  oəuzan”
1
 
haqqında  alman  alimlərindən 
Fley
əerin Drezden kitabxanası yazmaları üçün tərtib etdiyi kata-
loqda ibtidai m
əlumatı vardır. 
§2. Yen
ə alman  türkoloqlarından  Dits  tərəfindən Drezden-
d
əki  Qorqud  kitabı  ayrıca  kopiya  edilmiədir.  Bu  nüsxə Berlin 
Kral  kitabxanasında  pe-ça kataloqunda 203 numerədədir. Dits, 
eyni zamanda Qorqud 
kitabından “ Basatın Təpəgözü öldürməsi” 
əfsanəsini almancaya tərcümə edərək mətn  –  teksti ilə bərabər 
1815-ci ild
ə nəər etdigi əərqiyyat materiallarına aid “ Den Kwurdi-
geiten non Azien” adlı əsərində basdırmıədır. 
§3. Hiyoldeke 
– Hijoldege adında bir alman aliminin 1859-
cu ild
ə “ Qorqudun  yazma  nüsxəsini kopiyə etdigini və mühüm 
qisml
ərini almancaya tərcümə eylədigini, fəqət bir çox yerlərini 
oxuyamadıəı  üçün  təb”  etdirməkdən vaz keçdigini akademik 
V.V.Bartold söyliyor. 
§4. Münixen darülfünununda rus v
ə ingilis dil və ədəbiy-
yatları professoru olmuə və 1833-1835-ci il tarixlərində Qafqasda 
1
 
Drezden kitabxanası. Yazma, numero 86. 
41 
 
                                                 

---

yaəamıə olan Fredrix –fon-Bodenətedt Freidrich Fon Bodenstedt-
in alman dilind
ə nəər eylədigi iki mənzum əsəri var: 
I 
–  “ Mirzə  əəfinin təranələri”  –  Die Lieder des Mirza 
Sch
affi”-dir (ilk dəfə olaraq Berlində 1851-ci il tarixində təb 
olunmuədur) 
II 
– “ Mirzə əəfinin miraslarından” – “ Aus dem ach lafte des 
Mirza Saffi” adlı kitabıdır (ilk təbi 1891-ci il Berlin) 
H
ər iki əsərin  daəıdıəı  ad,  ilk  baxıəda  onların  dərəbəglik 
dövrü  əairlərimizdən məəzub  Mirzə əəfi  əsərlərindən tərcümə 
olun
duəu  zəhabini veriyor; hətta ilk əsər Almaniyada nəər  edil-
digi zaman bir ç ox m
ənbə tərəfindən böylə tələqqi  olunmuədur. 
Bunun üçün Bodenətedt ikinci kitabının sonuna əlavə etdigi uzun 
izahat il
ə əaye olan bu fikri rədd və cərh eyləmək məcburiyyə-
tind
ə qalmıədır. 
Bodenətedt  kitablarındakı  bütün  əeirlərin özünə aid oldu-
əunu açıq bir dil ilə qeyd ediyor. əki əsərinin mündəricatı içində 
yalnız  bir  qitənin Mirzə əəfidən tərcümə eylədigini qəti surətdə 
söyl
əyor
1
 d
ə qitənin əslini də nəər ediyor. 
Bu fikri sonralar Brokhauzun n
əəriyyatından  olan  almanca 
ensklopediya da t
əyid ediyor
2
. 
A.Krımski  də əsərlərində bu  xüsusa  yaxlaəırkən tərəddüd 
göst
ərməklə bərabər, Bodenətedtin Mirzə əəfidən tərcümə etmə-
digini d
ə əlavə ediyor
3
. 
Göz önünd
ə bu tədqiqat duruyorkən “ Xudayi-nabat” olaraq 
ədəbiyyat tarixi ilə məəəul  bəzi mühərrirlər  eyni  yanlıə fikirləri 
t
ədqiq və təhqiq etmədən bizim mətbuatımızda da əvirüb-çevirüb 
n
əər ediyorlar
4
. 
1
 Aus dem achlaffe des Mirza Schaffi pag.190. 
2
 
Brochaus: Konversationg, Lexukon. Baxınız “ Bodenətedt” maddəsinə. 
3
 
«əəəəəəəəəə əəə əə əəəəəəə, ə əəəəəəəəə, ə əəəəəəə əəəə əəəəə əəəəə 
əəəəəə əəəəəəəəəəəə əəəəəəəəəə,  əə əəəəəəəəəə əəəəəəə  əəəəəəəə ə 
əəəəəəəəəəə əəəəəə əəəəə / ə.əəəəəəəə. əəəəəəə əəəəəə ə əəəəəəəəəə, 
əəə.2,əəə.140./ 
4
  Firidun b
əg Köçərli  Bodenətedt  haqqında  yazdıəı  haəiyədə Berlin  əəhərində 
“ Qəzəlliyyate-Mirzə əəfi”  ünvanında  öz  əəarını  çapa  verübdir”  –  tərzində bir 
42 
 
                                                 

---