Uot 81. 373. 47 BƏDİİ ƏSƏRLƏRİn diLİNDƏ DİalektizmləRİn yeri VƏ MÖvqeyi

 
95 
 

 
Təhsilin, xüsusilə də orta təhsilin müddəti uzadılır: 

 
İqtisadi  Əməkdaşlıq  və  İnkişaf  Təşkilatının  məlumatına  görə  əgər  hər  hansı  bir  ölkədə 
istənilən təhsil pilləsi üzrə təhsil müddəti  bir il  artırılarsa bu, iqtisadi artımın 3-6 faiz artımına 
gətirib çıxarır; 

 
İnkişaf etmiş ölkələrdə orta təhsilin müddəti 12-14 il (Canada, Fransa, Hollandiya, Çexiya-
14  il,  Almaniya,  Böyük  Britaniya,  İsveç,  Avstraliya,  Yeni  Zelandiya  -13  il,  ABŞ,  Finlandiya, 
Cənubi Koreya, Polşa-12 il) təşkil edir, Azərbaycanda isə ümumi orta təhsil 11 illikdir. 

 
Ali təhsildə özəl sektorun rolu: 
o
 
Ali  təhsildə  dövlət  sektorunun  maliyyəsi  özəl  sektorun  maliyyəsi  ilə  əvəzlənir.  İƏİT-in 
məlumatına görə ali təhsilə yönədilmiş dövlət xərcləri Ümumi Daxili Məhsulun 1%-dən çoxdur. 
Bu zaman dövlət və özəl maliyyələşdirmənin nisbəti Almaniya, Avstriya, İtaliyada 90% olduğu 
halda ABŞ, Avstraliya, Yaponiya, Kanadada artıq 50-70% təşkil edir
2
; 
o
 
Ümumi saya nisbətən özəl ali məktəblərin payı Rusiyada 50%, Qazaxıstanda 62%, Çexiyada 
65%, Ermənistanda 70%, Braziliyada 80%, Azərbaycanda isə 30% təşkil edir. 

 
Təhsildə idarəetmənin demokratikləşdirilməsi prosesi: 
o
 
Dünya  təcrübəsi  göstərir  ki,  təhsil  strategiyasının  uğurlu  həyata  keçirilməsi  və  təhsil 
keyfiyyətinin dayanıqlı yüksəlişində səmərəli və demokratik idarəetmə mühüm rol oynayır. 
Bu, ilk növbədə, bütün növ təhsil müəssisələrinin müstəqilliyinin artırılmasını, ictimaiyyəti 
(valideyn,  şagird,  tələbə,  yerli  icma  və  s.)  geniş  cəlb  etməklə  təhsil  ocaqlarının  dövlət-
ictimai  xarakterdə  idarə  olunmasını,  nəticəyönlü  menecmentin  və  digər  müasir  idarəetmə 
texnologiyalarının prosesə tətbiq olunmasını və s. tələb edir. 
o
 
Bunun  üçün  ölkədə  hazırlanacaq  müasir  idarəetmə  modeli  təhsil  sistemində  aşağıdakı 
istiqamətləri əhatə etməlidir-(i)Təhsil keyfiyyətinin yeni standartlar səviyyəsinə çatdırılması; 
(ii) Təhsildə idarəetmə potensialının yüksəldilməsi; (iii) Yüksək səviyyəli pedaqoji kadrların 
hazırlanması;  (iv)  Təhsilin  maliyyələşdirilməsinin  bençmark  səviyyəyə  çatdırılması.Ali 
məktəblərin  idarə  olunmasında  hökumətin  rolu  Bolonya  Bəyannaməsinə  və  beynəlxalq 
təcrübəyə  uyğun  olaraq  muxtariyyət  və  cavabdehlik  arasında  tarazlığı  təmin  etməkdir.  Bu 
sahədə  yeni  beynəlxalq  inkişaf  meylləri  formalaşıb:  (i)  təhsilə  sərfiyyat  üzərində 
hökumətlərin  hərtərəfli  nəzarəti  zəifləyir;  (ii)  institusional  muxtariyyət  və  onu  müşahidə 
edən ali məktəb idarəetməsində aydın cavabdehlik mexanizmləri güclənir. 

 
Elm-biznes partnyorluğu genişlənir, innovasiya fəaliyyətinin institutlaşması baş verir: 
o
 
Qərb  ölkələrində  dövlət  və  özəl  ali  məktəblərin  böyük  əksəriyyəti  qeyri-kommersiya 
qurumları  olsa da, elmi  tədqiqatlar aparmaqla onlar əhəmiyyətli  həcmdə  gəlir  əldə edirlər. 
Məsələn,  ABŞ-ın  Harvard,  Prinston  universitetlərinin  bütün  elmi-tədqiqat  işlərindən  əldə 
olunan gəlirləri təhsil haqqlarından əldə olunan vəsaitə (20%) bərabərdir; 
o
 
Qərbin ali təhsil müəssisələrində elmi-innovasiya fəaliyyətinin maliyyələşdirilməsi müxtəlif 
mənbələr (dövlət büdcəsindən müsabiqəli qrantlar, investisiya yardımları, özəl ianələr və s.) 
vasitəsilə  həyata  keçirilir.  Belə  ki,  1980-ci  ilə  nisbətən  2001-ci  ildə  biznes  və  sənaye 
qurumlarının universitetlərdəki tədqiqat işlərinə ayırdıqları vəsait Fransada 80%, Kanadada 
50%, Almaniya, Finlandiya, İtaliyada 40% artmışdır. 
o
 
İnkişaf etmiş ölkələrdə olduğu kimi, Azərbaycanda da ali təhsil müəssisələrinin təhsil-elmi 
tədqiqat-innovasiya  mərkəzlərinə  çevrilməsi,  ali  məktəblərdə  elmi  fəaliyyətin  xüsusi 
çəkisinin kəskin şəkildə artırılması; 
 

 
Qloballaşma təhsil meyarlarının harmoniyalaşdırılmasını şərtləndirir: 
o
 
1996-cı ildən başlayaraq Avropa Şurası tərəfindən tövsiyə edilmiş 5 başlıca kompetensiyalar 
qrupu əsas götürülür; 
o
 
Artan tələbə-müəllim mobilliyini nəzərə alaraq təhsil standartlarının unifikasiyası məqsədini 
daşıyan Boloniya prosesi sürətlənir. 
Ələkbərli G.Y. 
 

---

 
96 
 
o
 
Təhsildə  müşahidə  olunan  son  qlobal  tendensiyalar  fonunda  Azərbaycan  təhsilində  gedən 
proseslər birmənalı xarakterə malik olmamışdır. Həm Qlobal Rəqabətlilik İndeksinin (GCİ), 
həm  də  BMT-nin  İnsan  İnkişafı  İndeksinin  (HDİ)  üzrə  ölkəmiz  Rusiya,  Ukrayna  və 
Qazaxıstan kimi MDB ölkələrindən geridə qalır. Belə ki: 

 
Dünya İqtisadi Forumunun (GCİ) Ali Təhsil və Təlim indeksinə görə Azərbaycan 2006-2007-ci 
illərdə 122 ölkə arasında 82-ci mövqedə idisə, 2010-2011-ci  illərdə 139 ölkə arasında 5 pillə 
irəliləyərək 77-ci mövqeyə yüksələ bilmişdir; 

 
Dünya  Bankının  "Azərbaycanda  ali  və  orta  ixtisas  təhsilinin  gələcəyinə  dair  strateji  baxış: 
mövcud  vəziyyətin  təhlili"  sənədinə  görə  son  illərdə  Azərbaycan  təhsilində  mövcud  olan  ən 
vacib  trend  ondan  ibarətdir  ki,  məzunların  tərkibi  iqtisadiyyatın  tələbatına  uyğun  deyil. 
Müxtəlif ixtisaslara olan tələbatlar arasında kəskin disproporsiya mövcuddur: 
o
 
Ali təhsilli mütəxəssislər əsasən dövlət sektorunda cəmləşib (25-34 yaşında olanların 67%-
i).  Bununla  belə,  dövlət  sektoruna  işə  qəbul  üçün  müraciət  edənlərin  təxminən  1/4-i 
imtahandan keçə bilir; 
o
 
Özəl  sektorun  50%-də  ixtisaslı  işçi  qüvvəsinin  çatışmazlığı  problemi  yaranıb.  Ən  böyük 
kadr və bacarıq çatışmazlığı xidmət sektorunda və kənd təsərrüfatında müşahidə olunur; 

 
Ali  təhsil  müəssisələrinin  elmi-innovasiya  fəaliyyəti  də  aşağı  səviyyədədir.  Bu,  Dünya 
Bankı tərəfindən aparılan Biznes Mühiti və müəssisələr Sorğusu ilə də təsdiqlənir: 
o
 
Sorğular  göstərib  ki,  son  üç  ildə  yeni  məhsul  və  ya  xidmət  növü  təklif  edən  şirkətlərin 
xüsusi  çəkisi  Azərbaycanda  44%-dirsə,  Estoniyada  64%,  Rusiyada  68%,  Sloveniyada  isə 
74% təşkil edir; 
o
 
Son üç ildə tədqiqat və innovasiyaya xərc çəkən şirkətlərin xüsusi çəkisi Azərbaycanda 8%-
dirsə, Gürcüstanda 13%, Türkiyədə 27%, Rusiyada isə 36%-dir; 

 
Nəhayət,  təhsil  sisteminin  maliyyələşdirilməsi  səviyyəsinə  görə  yəni,  təhsil  xərclərinin 
Ümumi Daxili Məhsulda payı Avropa və Mərkəzi Asiya regionu üzrə 4,5-5% olduğu halda 
Azərbaycanda bu göstərici 2,8%təşkil edir. 
Elmi  yeniliyi:  Beləliklə,  təhsildə  son  qlobal  tendensiyalar  və  təcrübələr  nəzərə  alınmaqla 
Azərbaycanda  əsas  hədəflər  –  rəqabətə  davamlı  və  müasir  kompetensiyalara  əsaslanan  təhsil 
modelinin tətbiqi, bütün strateji və taktiki tədbirlərin dəqiq planlaşdırılması və həyata keçirilməsi, 
orta məktəb məzunlarının ali təhsildə iştirak səviyyəsinin hazırki 16%-dən ən azı  MDB üzrə orta 
göstərici  olan  50%  səviyyəsinə  çatdırılması,  innovasiya  fəaliyyətinin  institutlaşması  və  s.  ibarət 
olmalıdır. 
Tətbiqi  əhəmiyyəti:  Məqalədə  təklif  olunan  tendensiyalar  və  təcrübələr  ali  məktəblərdə  dərs 
prosesində istifadə oluna bilər.  
 
ƏDƏBİYYAT 
1.
 
"2009-2013-cü  illərdə  Azərbaycan  Respublikasının  ali  təhsil  sistemində  islahatlar  üzrə 
Dövlət Proqramı". Bakı, Azərbaycan Respublikası Prezidentinin 2009-cu il "22" may tarixli 
295 nömrəli Sərəncamı ilə təsdiq edilmişdir. 
2.
 
International Education Journal Vol 1, No 3, Global Trends in Education, Colin N. Power, 
2000, 152 s. 
3.
 
Case Management: A Practical Guide for Education and Practice by Suzanne K.Powell and 
Hussein A.Tahan. 2009, p.295-242. 
4.
 
Politics,  Modernization  and  Educational  Reform  in  Russia:  From  Past  to  Present  by 
D.Johnson, 2010, p.59-71. 
5.
 
Чуланова  З.К.  Человеческий  капитал  как  фактор  конкурентоспособности  страны  в 
условиях глобализации, Институт Мировой Экономики и Политики, Москва: Analytic,  
2008,  № 6, c.18-31.   
 
Dünya təhsil sistemində yeni tendensiyalar və təcrübələr 
 

---