Uot 81. 373. 47 BƏDİİ ƏSƏRLƏRİn diLİNDƏ DİalektizmləRİn yeri VƏ MÖvqeyi
Yüklə 5,03 Kb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- РЕЗЮМЕ НОВЫЕ ТЕНДЕНЦИИ И ПРАКТИКА ВСЕМИРНОЙ СИСТЕМЫ ОБРАЗОВАНИЯ Алекберли Г.Я. Ключевые слова
- SUMMARY NEW TENDENTIONS AND EXPERIMENTS IN WORLD EDUCATION SYSTEM Alekberli G.Y. Key words
- “ELMİ XƏBƏRLƏR”
97 РЕЗЮМЕ НОВЫЕ ТЕНДЕНЦИИ И ПРАКТИКА ВСЕМИРНОЙ СИСТЕМЫ ОБРАЗОВАНИЯ Алекберли Г.Я. Ключевые слова: инновация, глобализация, тенденция, стандарт В статье рассматриваются проблемы преобразования учебных заведений в учебно- научные исследовательские инновационные центры, применение и реализация различных моделей обучения. Приводятся примеры из опыта работы зарубежных вузов. SUMMARY NEW TENDENTIONS AND EXPERIMENTS IN WORLD EDUCATION SYSTEM Alekberli G.Y. Key words: innovation, globalization, tendency, education, standard. The article deals with conversion of educational institutions into educational-scientific investigational innovation centers, application and implementation of different training-model. Some examples from the experience of universities winder Daxil olma tarixi: İlkin variant 02.02.2016 Son variant 01.06.2016 Ələkbərli G.Y. 98 UOT 159.92.8 YENİYETMƏLƏRİN DEVİANT DAVRANIŞININ SƏBƏBLƏRİ VƏ TƏZAHÜR XÜSUSİYYƏTLƏRİ ƏYYUBOVA RİMA HÜSEYN qızı Sumqayıt Dövlət Universiteti, müəllim e- mail: A_elya_@hotmail.com Açar sözlər: deviant, yeniyetmələr, kənar davranış, addiktiv davranış, yayınmalar Son zamanlar yeniyetmələr arasında müxtəlif davranış yayınmalarının artması deviant davranış probleminə diqqəti artırmış, onu aktual problemlər sırasına qoymuşdur. Deviant davranışlar dedikdə cəmiyyətdə qəbul edilmiş normalara zidd əməllər nəzərdə tutulur. Yeniyetmələrin deviant davranışının səbəblərini anlamaq üçün ilk növbədə bu yaşa xas cəhətləri araşdırmaq lazımdır. Belə ki, yeniyetmədə baş verən bioloji dəyişikliklər onun davranışını kəskin dəyişə bilər. Keçid dövrü təkcə yetkinliklə müşaiyət olunan psixoloji transformasiya deyil, həm də uşağı böyüklərin sosial həyatına daxil edən mədəni prosesdir. Buna görə də yeniyetmənin deviant davranışının səbəbini onun sosiallaşmasında axtarmaq lazımdır. Sosial dəyərlərin inkar edilməsi normadan kənar davranışın ilk səbəbidir. Alimlər yekdilliklə uşaq və yeniyetmələrin deviant davranışının formalaşmasında ailə və ailədaxili münasibətlərin böyük təsirini qeyd edirlər. Qürurlarına toxunulması, yaxınlarının davranışından narazılıq onlarda etiraz reaksiyasını oyadır. Etirazın səbəbi valideynlər arasında münaqişə, yeniyetməyə qarşı biganəlik, ona əzab verən cəza tədbiri, onun üçün vacib olan nəyinsə qadağan olunmasını göstərmək olar. Sosial nəzarətin olmaması, valideynlər tərəfindən özbaşına buraxılma kimi xarici ünsürlər şəxsiyyətin daxili, özünü məhdudlaşdırma qabiliyyətinin olmaması ilə yekunlaşır. Onların əksəriyyəti pis şəraitdə,az sosial təminatlı ailələrdə, ailə üzvləri arasında münasibətlər gərgin olan, uşağa qayğı aşağı olan ailələrdə yaşayırlar. Onlar sosial ayrı seçkiliyi, çoxları üçün yaxşı təhsil almağın, təmin olunmuş yaşayışın mümkünsüzlüyünü çox ağrılı qəbul edirlər. Çoxsaylı tədqiqatların nəticələri göstərmişdir ki, müasir yeniyetmə və gənclər həddindən artıq pula meyllidirlər və onların sərvət meylləri, dəyərləri kökündən dəyişilmişdir. “Yüksək maaş” - bu motiv iş yerinin seçilməsi zamanı, 17 yaşlı oğlan və qızların 59.9%-i üçün həlledici olmuşdur. Bu ondan irəli gəlir ki, pul uğrunda mübarizə aparmaq iqtidarında olmayan ailələr, yüksək status və nüfuza malik olmurlar. Belə ailələrdə tərbiyə almış yeniyetmələr, cəmiyyət tərəfindən özlərini atılmış, rədd edilmiş hesab edirlər; belə yeniyetmələr məişət həyatında aktiv iştirak etmirlər, onları rəhbər vəzifələrə seçmirlər və s. Buna görə də həmin gənclər kollektivdə müəyyən statusa, nüfuza malik olmaq üçün, çox vaxt normadan kənar davranışa, qanun pozuntularına əl atırlar: oğurluq, özündən zəifləri incitmək və s. Əsas sosial dəyərlərlə barışmamaq normadan kənar davranışın İlkin səbəblərindəndir. Yeniyetmə hörmət olunması və müstəqilliyin tanınması üçün idman, musiqi və digər akademik və qeyri-formal qruplar axtarır. Qeyri-formal qruplar fan klub, yeniyetmə dəstələri ola bilər. Belə küçə qruplaşmalarına daxil olan yeniyetmələrdə mənfi sosial maraqlar yaranır: erkən cinsi təcrübə, qrup şəklində narkotik, akoqol qəbulu. Belə dəstələrdə qrup normalarının ümum insani normalar üzərində hakim olması yeniyetmənin deviant davranışının əsasını qoyur. Deviant qrupa üzvlük ona yeni özünü təsdiq üsulları, öz “mən”ini müsbət sosial xüsusiyyətlər deyil, mənfi sosial hərəkətlər hesabına gücləndirmək imkanı verir. Deviant yeniyetmələr öz boş vaxtlarını məzmunlu keçirməyi bacarmır, çox az mütaliə edir. Onların maraqları məhduddur. Yeganə oxuduqları kitablar isə sərgüzəşt-dedektiv məzmunlu olur Deviant davranış formaları arasında addiktiv forma son ildə xeyli “cavanlaşıb”. Addiktiv davranış ( addiksiya – nəyəsə məhvedeici meyl) bəzi maddələrin qəbulu vasitəsilə psixi vəziyyəti Sumqayıt Dövlət Universiteti – “ELMİ XƏBƏRLƏR”– Sosial və humanitar elmlər bölməsi Cild 12 № 2 2016 99 dəyişmək üsuludur. Belə maddənin qəbulu, əşya və hərəkətə bağlılıq intensiv emosiyaların inkişafı ilə müşaiyət olunur. Bu elə bir həddə çatır ki, yeniyetmənin həyatı nəzarətdən çıxır və o? addiksiyaya qarşı çıxa bilmir. Bu cür davranış forması psixoloji çətinliklərə, həyat şərtlərinin dəyişməsinə pis uyğunlaşan yeniyetmələr üçün xarakterikdir. Addiksiya real həyatdan qaçmaq üçün universal üsuldur. Alkoqol və narkotik effektiv psixoloji qalxan rolunu oynayır. Addiktiv davranış tipi olan yeniyetmələrin çoxu psixologiyada “arzuya uyğun düşüncə” mexanizmindən istifadə edirlər: onlar məntiqə zidd olaraq öz istəklərinə uyğun olanı real sayırlar. Nəticədə şəxsiyyətlərarası münasibət pozulur, insan cəmiyyətdən uzaqlaşır. Aşağıdakı maddə və ya hərəkətlər addiktiv davranış formalarına aiddir: narkotik, alkoqol, siqaret, aludəedici oyunlar( kompüter oyunları da daxil olmaqla), uzunmüddətli ritmik musiqi dinləmək,insanı həyati vacib vəzifələrindən uzaqlaşdıran fəaliyyət növləri və s. Addiktiv davranış forması tədricən formalaşır. Bu davranış maddənin verdiyi yüksəliş, sevinc, ekstaz hissinin yaranması ilə müşaiyət olunur. Yeniyetmələr düşünürlər ki, narkotik və alkoqol özünüqiymətləndirməni qaldırır, narahatlığı azaldır. Amma faktlar göstərir ki, bu özünə təlqin effektidir. Normadan kənar davranış formalarından biri olan intihar da axır vaxtlar xeyli cavanlaşıb. Deviant davranışın passiv tipinin bu forması həllolunmaz problemlərdən, həyatın özündən qaçmaq üsuludur. Konkret suisid aktlarının araşdırılmasında motiv və şərait, şəxsiyyətin xüsusiyyətlərindən çox şey asılıdır. Tədqiqatlar göstərir ki, suisidə təhrik edən səbəblər arasında yaş, cins, təhsil, sosial və ailə vəziyyəti faktorlarının çox böyük əhəmiyyəti var. İntihar halları daha çox 55 yaşdan sonra və 20 yaşa qədərki dövrdə baş verir. Suisidin alkoqol qəbulu ilə birbaşa əlaqəsi var. Suisidə cəhd edən yeniyetmələr kəskin ruhi sarsıntı keçirir, stress vəziyyətində olur, öz problemlərindən çıxış yolu tapa bilmirlər Deviant davranışlı yeniyetmələrdə şəxsiyyətin inkişafında aşağıdakı parametrlər qeyd olunur: gələcəyə münasibət çox qeyri – müəyyəndir, gələcək hal – hazırki dövrün primitiv istəklərinin birbaşa əksi kimi görünür, ümumi insani dəyərlər qəbul olunmur, təhsilə maraq itir. Bu cür yeniyetmələr faktiki olaraq həmyaşıdlar tərəfindən uzaqlaşdırılır. Onların əksəriyyəti psixoloji mühitin normal olmadığı ailələrdən gəlir. Deviant davranışlı yeniyetmələrin əksəriyyəti oğlandır və onların 50%i alkoqolizmə və münaqişələrə meyllidir. Azyaşlı yeniyetmələrdə normadan kənar davranışın səbəblərindən biri konkret məntiqi düşüncə tərzinin inkişaf etməməsidir. Ola bilsin ki, deviant davranışlı yeniyetmələrə həqiqətin təhrif olunması da xasdır. Onlar özlərində yaxşının daha çox, tənqid olunanın, pisin isə az olduğunu qeyd edirlər. Onlar özlərini mənəvi norma və standartlara əməl edən insanlar sayırlar. Yəqin ki, onların bu xüsusiyyəti özünütənqidin aşağı səviyyəsindən irəli gəlir. Deviant yeniyetmələr ağılla yox, daha çox hislərlə hərəkət edirlər. Onların eqostrukturu gərgin vəziyyətdədir, ona görə də həmişə özlərinə haqq qazandırmağa çalışırlar. Beləliklə, ünsiyyətə açıqlıq, xeyirxahlıq, sosial yetkinlik, problemli situasiyaları həll edə bilmək yeniyetmələrin normativ davranışına təsir edir, ünsiyyətin qıtlığı, emosional dayanıqsızlıq normadan kənar davranış yaradır. Ola bilsin ki, zəif əsəb sistemi deviant davranışlı yeniyetmənin tez təsir altına düşməsinin əsas səbəbidir. Bütün bu tədqiqatları ümumiləşdirsək, deviant davranışlı yeniyetmələrdə aşağıdakı psixoloji xüsusiyyətləri qeyd еdə bilərik: pedoqoji təsirlərin qəbul edilməməsi, çətinliklərin öhdəsindən gələ bilməmək, maneələrə məhəl qoymamaq, yüksək gərginlik, assosial qaydalı qruplara kor – koranə tabelik, özünütənqidin aşağı olması, özünə inamın olmaması, təhsilə, fiziki əməyə, özünə və ətrafdakılara qarşı mənfi münasibət, özünənəzarətin zəifliyi, aqressivlik. Beləliklə, deviant davranış o davranış hesab olunur ki, sosial və mədəni inkişaf səviyyəsində müəyyən cəmiyyətdə normalardan kənara çıxılır. Belə nəticəyə gəlmək olar ki, sosium tərəfindən qəbul edilməyən “ailə-uşaq”, “ailə-məktəb” münasibətləri zəif olan insanlar normadan kənar davranışa meylli olurlar. ƏyyubovaR.H. Yüklə 5,03 Kb. Dostları ilə paylaş:
|