Uot 31. 445. Q. M. MƏMMƏdov, Y.Ġ. ġAhverdiyev, H. M. HƏSƏnov, S. Y

Ekologiya və su təsərrüfatı  jurnalı, №3, may, 2016- cı il 

 

 

XÜLASƏ 

 

   Məqalədə  arqumentlərin  qrup  uçotu  meto-

dunun  (AQUP)  bir  alqoritminin  atmosfer 

çirkləndirilməsinin  proqnozu  üçün  tədbiqi 

göstərilir.  Bəzi  qazlar  üçün  və  Bakının  mo-

nitorinq punktları üçün bir struktur (əmsalsız   

model) təklif olunur. Alqoritm uğurla atmos-

fer çirklənməsinin proqnozlaşdırılması prob-

lemi həll edir. 

 

Abbasova  N.M., Aliyeva  Sh.Z.,  

Shirinova F.Z., Aliyeva  S.Ch.,  

Hüseynli  Sh.S. 

 

Proqnozinq   model  of  atmosphere  

polluction  of  industrtrial    city 

  

ABSTRACT 

 

 This article describes the algorithm met-

hod  of  group  account  of  arguments 

(GMDH).  With  the  help  of  some  selected 

structure (model with indeterminate coeffici-

ents)  a  generic  for  all  monitoring  points  in 

Baku and kontsnratsy sulfur dioxide and nit-

rogen  dioxide.  With  the  proposed  algorithm 

successfully  solves  the  problem  of  forecas-

ting of atmospheric pollution.  

 

Məqaləyə MAKA-in  

Ekologiya İnstitunun şöbə müdiri 

H.Fətdayev rəy vermişdir.

UOT 502.22(1-21) 

N.T.SƏFƏROVA

1

., K.S.AĞAYEVA

2

., N.A.AĞAYEV

3 

 

MAKA  Ekologiya İnstitutu, MAKA Kosmik Cihazqayırma Məxsusi  

Konstruktor Bürosu, MAKA Təbii Ehtiyatların Kosmik Tədqiqi İnstitutu 

 

XƏZƏR DƏNZĠNĠN AZƏRBAYCAN AKVATORĠYASINDA SƏTHĠ AKTĠV 

MADDƏLƏRĠN YAYLMASININ TƏDQĠQĠ 

 

       Açar  sözlər:  səthi  aktiv  maddələr,  neft 

və  neft  məhsulları,  fenollar,  çirkləndirici 

maddələr. 

                            

      Yer  kürəsinin  böyük  ərazisini  tutan  Xə-

zər  dənizinin  sahəsi  3.5  mln  km

2

-dir.  Xəzər 

dənizinin  və  onun  ətraf  ərazisinin  ekoloji 

problemi  ölkənin,  regionun  problemlərindən 

birinə çevrilib.  

      Tullantı suları, neft və neft məhsulları ilə 

çirklənən dəniz suyunda yaşayan canlı orqa-

nizmlərin  məhv  olması  ekoloji  problemi  iki 

hissəyə bölür: 



 

Bioloji ehtiyatın itkisi; 



 

Ekosistemlərin itkisi və özünütəmizləmə. 

      Xəzər dənizinin əsas çirklənmə mənbələ-

ri aşağıdakılardır: 

1.

 

Çay axınları vasitəsilə dənizə tökülən çirk-

ləndirici maddələr; 

2.

 

Sahilyanı məişət tullantıları; 

3.

 

Sənaye tullantıları; 

4.

 

Neft və neft məhsullarının çıxarılması.   

Cədvəl 1-də dənizin çiklənmə mənbələri-

nin ümumi məlumatı verilmişdir. Bu cədvəl-

dən görünür ki, bütün kateqoriyalar arasında 

çirkləndiricilərin əsas yerini çaylar tutur. Su-

larda,  sənaye  və  kənd  təsərrüfatı  maddələri-

nin daxilində karbon qazı çoxluq təşkil edir. 

Cədvəl 1 

                                 Xəzər dənizinin səthi aktiv maddələrlə çirklənmə mənbələri 

Mənbələr 

OBT  

 m/il 

N 

m/il 

P 

m/il 

Neft 

m/il 

H

 

m/il 

Cd 

Çaylar 

641000 

827000 

88000 

75000 

14 

141 

Şəhərlər 

80000 

24000 

6000 

19000 

1 

2 

Sənaye 

tullantıları 

25000 

2000 

1000 

2800 

2 

6 

Atmosfer 

0 

39000 

800 

8000 

0 

0 

---

Ekologiya və su təsərrüfatı  jurnalı, №3, may, 2016- cı il 

 

Yekun 

746000 

892000 

95800 

122350 

17 

149 

 

        Xəzər  dənizinin  ən  çox  çirklənməyə 

məruz qalan ərazilərindən biri də onun Azər-

baycan akvatoriyasıdır. Burada bir neçə neft-

çıxarma  əraziləri,  Sumqayıt,  Pirallahı  və 

başqa  bir  sıra  yaşayış  məntəqələri  və  neft 

məhsullarının  nəqli  komunikasiyaları  yerlə-

şir.  Əsas  çirkləndiricilərin  yayılmasını  təyin 

edən amillər: külək sahəsi, dəniz axınları və 

səthi  dalğalardır.  Akvatoriya  üçün  daha  sə-

ciyyəvi olan neft karbohidrogenləri, fenollar 

və  səthi  aktiv  maddələrin  yayılmasını  qeyd 

edən  amillərdən  asılılığının  öyrənilməsi  ol-

duqca vacibdir. 

       Orta Xəzər şelf zonasının ümumi ekoloji 

vəziyyəti  araşdırılmışdır.  Aparılmış  araşdı-

rılmalar  nəticəsində  və  1982-2012-ci  illərdə 

aparılmış  müşahidə  məlumatları  əsasında 

küləyin istiqaməti və sürəti, dəniz axınları və  

 

 

Şəkil 1. Xəzər dənizinin Azərbaycan 

akvatoriyasında fenol və səthi aktiv 

maddələrlə çirklənməsinin qrafiki təsviri 

 

dalğaların  təsirinin  nəticəsi  öyrənilmişdir. 

Dəniz  axınları  və  dalğalanmanın  səbəbinin 

külək olmasını nəzərə alaraq neft məhsulları, 

fenollar və sintetik səthi-aktiv maddələrin şi-

mal və cənub küləkləri zamanı paylanmaları 

analiz edilmiş və xəritə-sxemləri tərtib olun-

muşdur.    

      Mütəxəssislərin  verdiyi  məlumata  görə, 

il  ərzində  Xəzər  dənizinə  çirkləndirici  mad-

dələrin  ən  çoxu  Volqa  çayından  axır.  Tökü-

lən  suyun  tərkibində  7500  ton  karbon  qazı, 

83,3% kadmium vardır.                                                                                                           

Cədvəl 2 

Ölkə və şəhərlərdən Xəzər dənizinə  

axıdılan çirkləndirici maddələr 

Ölkə/Şəhər 

Ümumi 

mənbə 

10

6

 m

3

/il 

OBT 

ton/il 

HC 

ton/il 

Sumqayıt 

74 

9235 

2216 

Bakı 

415 

29129 

7192 

Astraxan 

81 

9247 

2231 

Maxaçkala 

92 

3827 

1016 

Qazaxıstan 

23 

844 

228 

Gilan əyaləti 

125 

15571 

3737 

Mazandaran əyaləti 

94 

11804 

2833 

Yekun mənbə 

904 

79657  19453 

        

Xəzər dənizinin Azərbaycan akvatoriyasının 

karbon  qazı  ilə  çirklənməsini  4  zonaya 

bölmək olar: 

1.

 

Cənub  rayonlar-Lənkəran  (Lənkəran-As-

tara, Masallı) və sahilyanı dağlıq rayonlar 

(Cəlilabad, Yardımlı, Lerik). 

2.

 

Mərkəzi Aran, Kür çayı özündə 3 sahilya-

nı  zonanı  (Salyan,  Neftçala,  Şirvan)  bir-

ləşdirir və 4 sahilyanı olmayan rayonlar  

3.

 

(Hacıqabul, Sabirabad, Saatlı, Biləsuvar). 

4.

 

Düzənlik regionlarda, kənd təsərrüfatında 

suvarmanın  dənizin  ekoloji  durumuna  tə-

siri.  Şirvan  şəhəri  sənaye  mərkəzidir,  bu-

rada neft-qaz məhsulları emal olunur. 

5.

 

Abşeron yarımadası (Abşeron, Xızı, Bakı, 

Sumqayıt).  Abşeron  yarımadasında  çirk-

lənmə əsasən quşçuluq ferması tərəfindən 

baş verir. Салимов Е.А. 

        

 

 

Şəkil 2. Xəzər dənizinin Azərbaycan 

akvatoriyasında dərinliyə görə 

konsentrasiya dərəcələrinin təsviri. 

 

Şimal  coğrafi-ekoloji  zona  olan  Quba-

Xaçmaz  Xəzər  dənizinin  Azərbaycan  akva-

toriyasında  Samur-Dəvəçi  kanalı  vasitəsilə 

axıdılan  çirkləndirici  maddələrlə  çirklənir. 

Bu  rayonlar  yay  mövsümündə  kurort  və  tu-

---