Uot 31. 445. Q. M. MƏMMƏdov, Y.Ġ. ġAhverdiyev, H. M. HƏSƏnov, S. Y

Ekologiya və su təsərrüfatı  jurnalı, №3, may, 2016- cı il 

 

оlunan  tоrpaqda  neftli  maddələrin  miqdarı 

aşağıdakı düsturla hesablanır: 

 

 

 Q=

                

   (1.2) 

 

Burada Q - neftlə çirklənmiş tоrpaqda neftli  

maddələrin miqdarı tоn-la; H - neftli maddə-

lərlə  hоpmuş  tоrpaq  qatının  qalınlığı,  m-lə; 

V  -  müvafiq  qranulоmetrik  tərkibli  neftlə 

çirklənmiş  növ  qatın  həcm  çəkisi,  q/sm³-la; 

B-çıxarılması  lazım  gələn  tоrpaq  da  neftli 

maddələrin  miqdarı,  %-lə;  S  -  neftli  maddə-

lərlə  çirklənmiş  tоrpaq  növünün  sahəsidir, 

m²-lə.  Çirklənmiş  sahəni,  çirkli  tоrpaq  qatı-

nın  dərinliyini  və  çirklənmə  dərəcəsini  mü-

əyyənləşdirərkən  tоrpağın  qranulоmetrik 

tərkibidə təyin оlunmalıdır. Təcrübə göstərir 

ki, gilli süxurlardan özüllü neftlər süzülmür. 

Xam  neftin  kоmpоnentləri  asfaltenlər,  qət-

ranlar və s. mоlekulları iri ölçüləri ilə fərqlə-

nib tоrpağın üst səthində adsоrbsiya оlunur-

lar (tоrpağın xam neftlə çirklənməsi səthdən 

оlduqda). Mоntmоrillоnit gili ən yüksək xü-

susi  səthə  malik  оlduğu üçün  ən  yaxşı  sоrb-

siya  xassələrinə  malikdir.  Kaоlinit  gil  isə 

оna  nisbətən,  karbоhidrоgenləri  daha  zəif 

adsоrbsiya  edirlər.  Xam  neftin  hоpma  qabi-

liyyətinə görə əsas süxurların təsnifatı aşağı-

da qeyd olunub [8]. 

3.  Bakı  buxtasının  Hidrodinamik  mo-

deli. Hal-hazırda Fövqəladə Hallar Nazirliyi 

və  Niderland  Krallığının  Deltares  şirkəti  tə-

rəfindən çox sahəli yanaşma üçün nadir, tam 

inteqrasiya  edilmiş  kompüter  təminatı  proq-

ramı  və  sahil,  çay  və  zavod  əraziləri  üçün 

3D hesablamalarını işləyib, hazırlamışdır. O, 

axın,  çöküntü  nəqlləri,  dalğa,  su  keyfiyyəti, 

morfoloji  inkişaf  və  ekologiya  simulyasiya-

larını  həyata  keçirə  bilir.  Delft3D  bir-birilə 

qarşılıqlı  əlaqədə  olmaqla  yanaşı,  interfeys 

ətrafında qruplaşmış bir neçə moduldan iba-

rətdir.  Delft3D-FLOW  belə  modullardan  bi-

ridir. Bu, çox ölçülü (2D və ya 3D), hidrodi-

namik  (və  daşınan)  simulyasiya  proqramı 

olub  dördbucaq,  əyribucaqlı,  sərhədə  quraş-

dırılmış  şəbəkə  üzərində  dalğa  hərəkəti  və 

meteoroloji gücün nəticəsində qeyri-dayanıq 

axın  və  daşınma  hadisələrini  hesablayan 

proqramdır. 

Delft3D-WAQ  su  çöküntüsünün  keyfiy-

yət moduludur və Delft3D-FLOW ilə birləş-

dirilir. Delft3D-WAQ proqramı müxtəlif da-

şınma  və  su  keyfiyyət  proseslərinə  görə, 

uzaq və orta sahə sularını və çöküntü keyfiy-

yətini simulyasiya edir [2, 3].  

4.  Məqsəd.  Bu  modelləşdirmə  araşdır-

ması  əsas  çirkləmə  mənbələri  və  ən  həssas 

zonaları müəyyən etmək üçün bir sıra tullan-

tı  məntəqələrindən  Bakı  Buxtasına  axıdılan 

tullantıların gələcək taleyini müəyyən etmək 

məqsədi daşıyır. 

Təqiqatın  nəticəsinə  əsasən,  nəzərdən 

keçirilən maddə qrupları bunlardır: 

−

 

BTEX  (Sum):  Benzin,  toluen,  etilbenzin 

və ksilenlər 

−

 

TPH Sum (C10-C40) : Ümumi neft karbo-

hidratı 

−

 

PAK 16 EPA : Polisiklik aromatik karbo-

hidrat 

Hidrodinamik  model  Bakı  buxtasında 

vaxtdan asılı axın şərtlərini hesablamaq üçün 

istifadə edilir. Nəticədə yaranan axın model-

ləri  yuxarıdakı  maddə  qruplarını  əks  etdirən 

üç izləyici komponentlərinin dispersiv (qarı-

şıq) daşınmasını hesablamaq üçün su keyfiy-

yəti modeli ilə kombinasiya edilir.  

Araşdırmanın  bu  nəticəsini  çirklənmə 

mənbələrinin bağlanması və Buxtanın təmiz-

lənməsinə  yanaşmanın  qiymətləndirilməsi 

üçün  tədbirlərin  qiymətləndirilməsində  isti-

fadə  edilə  bilər.  Model  nəticələri  aşağıdakı-

ları təyin edərək hansı ərazilərin təkrar çirk-

lənmə  ehtimalını  müəyyən  etmək  üçün  isti-

fadə edilə bilər: 

−

 

Hansı  ərazilər  tullantı  məntəqələrindən 

olan çirkləndiricilərə daha çox məruz qalır; 

−

 

Hansı tullantı məntəqələri bu ərazilərə da-

ha çox tullantı axıdır [1,5]. 

5. Tullantı məntəqəsinə dair məlumat-

lar.  Buxtaya  çirkləndiciriləri  axıtması  ehti-

malı  edilən  20  tullantı  məntəqəsi  Şəkil  2-də 

verilmişdir. Onlar arasında 16 məntəqə bux-

ta daxilində, 2 məntəqə Şıxov təpəsi yaxınlı-

ğında  yerləşir və 2 digəri  buxtadan təqribən 

10 km şərqdə yerləşir. 20 tullantı məntəqəsi-

nin yeri rəngli kvadratlar kimi ifadə edilmiş-

dir. Yaşıl kvadrat kanalizasiya tullantı mən-

təqələri,  bənövşəyi  sənaye  tullantı  məntəqə-

ləri və qırmızı rəng qarışıq məntəqələri ifadə 

edir.  Mineral  neft  üçün  ölçülmüş  çöküntü 

(üst  50  sm)  konsentrasiyaları  da  buxtada 

mavi nöqtələrlə işarələnmişdir.  

 

---

Ekologiya və su təsərrüfatı  jurnalı, №3, may, 2016- cı il 

 

 

 

Şək.2 Tullantı məntəqələri və  

çöküntünün üst 50 sm hissəsində 

 

Ölçülmüş  çöküntü  konsentrasiyaları  və 

modelləşdirilmiş  tullantı  dispersiyası  arasın-

dakı  məkan  fərqlərinə  aşağıda  verilənlər  sə-

bəb ola bilər: 

−

 

Tullantı  məntəqələri  arasında  yükün  pay

-

lanması: illik tullantı ilə tək konsentrasiya 

qiymətindən istifadə edilməsi asanlıqla yü-

kün  çox  və  ya  aşağı  hesablanması  ilə  nə-

ticələnir.  Qərb  sahilindəki  tullantı  məntə-

qələrindən atılan yükün aşağı hesablanma-

sı  burada müşahidə etdiyimiz fərqə səbəb 

olur.  

−

 

Kənar  mənbə:  bu  araşdırmada  nəzərdən 

keçirilməmiş  digər  çirklənmə  mənbələri 

çöküntü ilə çirklənmənin məkanca paylan-

masına təsir edir. Buna dair misallar gəmi 

təmiri  zavodları,  digər  sənaye  növləri 

(neftlə  bağlı),  torpaq  çirklənməsi,  tullantı 

(neft) atılması və s., kimi mənbələrdir. 

−

 

sadələşdirilmiş modelləşdirmə ehtimalları: 

modelləşdirilmiş  maddələrin  zərrəcikləri 

birləşdirməsi məlumdur və bu onların bux-

tada  daşınma  və  paylanmasına  təsir  edir. 

Hazırkı  model  çökmə  tezliklərini  nəzərə 

almır,  konsentrasiya  modelləri  isə  yalnız 

dispersiya üsulu ilə müəyyən edilir.  

 6.  Modelin  qurulması  və  nəticələri. 

Bakı  buxtasını  modelləşdirmək  üçün  Xəzər 

dənizi  üçün  tam  hidrodinamik  modelin  ol-

ması  lazımdır.  Bakı  buxtasına  və  ondan  kə-

nara su axını Xəzər dənizinin su balansından 

asılıdır.  Modelin  qurulması  üçün  üç  amilin 

olması vacibdir [3,4,5,6,7,8]: 

−

 

Dəniz dibinin batimetriyası  

−

 

Suyun  daxil  və  xaric  olması  (çay,  yağış, 

tullantı məntəqələri və s.) 

−

 

Külək və temperaturla küləyin səbəb oldu-

ğu su buxarlanması. 

 

  

 

 

 

Şək.3, Şək.4  Xəzər dənizinin Delft3D-FLOW 

modelində istifadə edilən batimetriya; 

Çökmə tezliyi 1m/gün olmaqla dibə yaxın əra-

zilərdə illik ortalama BTEX konsentrasiyaları

 

  

 

---