Ün ey m im arlı
Yüklə 1,2 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- TARİHÎ ÇEVRE KORUMA VE RESTORASYON
TARİHÎ ÇEVRE KORUMA VE RESTORASYON inşa edildiği anlaşılır. 35 Bu kulevari örtülerin stu- palarla benzerliği de dikkati çekmektedir. Örtünün kasnağını kuşatan mukarnas nişleri arasındaki hayat ağacı kabartmasına doğru uza- nan simetrik ejder kabartması yer alır. Bu motifin Anadolulu olduğu düşünülür. 36 Uzakdoğu’nun, Çin sanatının tipik hayvanı olan ejderler, Ana- dolu Selçuklu sanatında yaygındır. Sivil ve dini eserlerde yer alan ejder figürleri, Selçukluların doğu geleneklerine bağlılığını da gösterir. 37
derler Selçuklu tarzında işlenmiştir (Selçuklular- daki ejder kabartmalarının ortak özelliği, uzun tutulan gövdelerin, her iki uçta birer başla son bulmasıdır. Sivri kulaklar, iri badem gözler, açık ağızda aşağı ve yukarı doğru bir kıvrılma mey- dana getiren çeneler dikkati çeker 38 ).
Eski Orta Asya inancına göre gök kubbenin idaresi, ahengi bir ejder çiftine bağlıdır. Ej- derlerin gökyüzü veya kainat sembolü olabi- leceği gibi; içeriye kötülük, düşman, hastalık girmesini önleyici tılsım olarak kullanıldığı, bilhassa darüşşifa gibi yapılarda ejderle iyi- liğin temsil edildiği muhakkaktır. 39 Nitekim, Prof. Dr. Yahya Sağlıker, batı kanadının avlu ta- rafındaki mekânında (süslü pencere ile dışa- rıya açılan mekânda) bulduğu kuyunun ecza kuyusu olduğu görüşündedir. Bu kuyunun ejder figürleriyle birlikte değerlendirilmesi, 40
Pirî Paşa vakfiyesinde kaydedilen darüşşifanın batı kanadında olduğu görüşüne kuvvet ka- zandırır. Karahanlılarda ve Selçuklularda kullanılan servi ağacı, felek çarkı ejderi gibi Hakanlı hükümdar- lık simgeleriyle birlikte tasvir edilmiştir. Devletin simgesi olan ağaç, eski geleneğe 41 uygun ola- rak, XVI-XX. yüzyıllarda veli veya hükümdar sim- gesi olmaya devam etmiştir. 42 Emel Esin’in bu değerlendirmesi, mukarnas işlemeli kubbedeki motiflerin simgeselliğinin, sultanî imge olarak yorumlanmasına imkân verir. Bu durumda, Pirî Paşa’nın yönetime geçtiği 1520 yılının Çin takvi- mine göre Ejder yılına karşılık gelmesi, basit bir rastlantı olmayabilir. Ulucaminin doğusundaki türbe, altındaki me- zar odasıyla (kripta) birlikte, kadim geleneğin uzantısıdır. Hun dönemine kadar götürülebilen bu gelenekte, yeraltı mezar odası durumundaki kurganın yanı sıra bir de türbe yapıldığı görü- lür. Kaynaklardan anlaşıldığı üzere, Hun impa- ratorlarını anmak için birer türbe yapılmış; tür- beler, genellikle kurganın hemen dışında inşa edilmiştir. 43 İran ve Azerbaycan’da Rızaiye Seh Kümbeti, Magara Gümbet-i Surh, Hamedan Gümbet-i Aleviyan’da (12. yüzyıl sonu) olduğu gibi, Anadolu Selçuklu türbelerinin çoğunda da mezar hücresi vardır. 44
mihrap önü kubbesi, Büyük Selçuklularla İran’da geliştirildikten sonra, Artuklularla Anadolu’ya ve bu yoldan Türk Memlûkleriyle, Kahire’ye kadar uzanan geniş ve devamlı bir etki gösterir. 24 Aynı
şekilde, yükseltilmiş kasnaklar üzerine kubbe ile örtülen türbeler de batıya Türklerle yayılmıştır. Semerkant’ta Şah-ı Zinde türbeler grubu ile Kahire’de Memlûk türbeleri (Halife mezarları) arasındaki yakın benzerlik, bütün canlılığı ile bunu aksettirir. 25
de Buda tapınakları, stupaların etkisi inkâr edilemez. 26 Ulucaminin sivri kesimli kubbe- leri Memlûk etkisine 27 bağlanırsa da, sivri ke- simli yüksek kubbelerin Karahanlılar döne- minden
28 itibaren başladığı bilinmektedir. 29
Selçuklu ve Zengî mimarisi ile Türkistan’da, özellikle Buhara ve Semerkant çevrelerinde yaygın olarak kullanılan yüksek kasnaklı kubbe mimarisiyle bağlantılar kurduğu 30 açıktır. Ulu- caminin yüksek kasnaklarla ihtişam kazanan sivri kesimli kubbelerinin, Karahanlılarla baş- layan ve en erken örnekleri Haregan Kümbet- leri ve Tim’de Arap Kümbeti ile Sultan Sencer Türbesiyle büyük ihtişam kazandıktan sonra Mısır’da Memlûklu türbeleri, Orta Asya’da Ti- murlu yapılarında sürdürülen sivriltilmiş kub- belerinin Adana’daki ifadesi olduğuna kuşku yoktur. Fark, diğerleri çift cidarlı kubbelerin dış kütleye yansımasını oluştururken, Adana Ulucamisinde iç kubbe bulunmaz. Mihrap önü kubbesinin çokgen kasnağı, siyah-beyaz taş- larla işlenerek dikkat çekici hale getirilmiştir. Ulucaminin üst örtüsünün (yüksek kubbeleri dışında) yakın geçmişte, yeşil renkli kiremitlerle kaplı olduğu hatırlanmaktadır. Son onarımdan kiremitler kırmızıya dönüştürülmüş, 31 kalan ye- şil kiremitler bir araya toplanarak çatının küçük bir kısmına kaplanmıştır. Üst örtünün Turkuvaz renkli malzemeyle kaplanması Büyük Selçuk- lularda, örneğin Sultan Sencer Türbesinde 32
cami, medrese ve türbelerle, Timurlu ve Öz- bekli mimarisinde 33 sürdürülür. Kazakistan ve Özbekistan mimarlığında aynı gelenek devam etmektedir. Batı kapısının giriş bölümünün üzerinde yük- selen iri mukarnas işlemeli kulevari örtünün, Anadolu’da ikinci bir örneği yoktur. 34 Uluçam, Matrakçı Nasuh’un hem Irak bölgesini, hem Erzurum, Tebriz ve Sultaniye’yi gösteren (1534- 1535 tarihli) minyatürlerinde, mukarnas kubbeli türbeler bulunduğuna dikkati çeker. Kaynağı ve etki alanı ne olursa olsun, mukarnas kubbeli türbelerin 13 yüzyıl boyunca Selçuklu-Atabek ve Zengiler eliyle şekillendirilip geliştirildiği ve yücelik duygusunu ebedileştirmek amacıyla Böyle geç tarihli bir yapıda, Orta Asya izlerinin görülmesi şaşırtıcıdır. Özellikle mukarnas işlemeli kulevari örtünün (bütün simgesel özellikleri -iko- nografik motifleriyle birlikte), “Türkmen Beyliği” dönemine ve dolayısı ile Orta Asya bağlantısına göndermeler yaptığı açıktır. Bunda toplumsal hafızayı canlı tutma gayreti hissedilmektedir. Adana’da Ulucaminin taçkapılarının ikisi de yüksektir. Yüksek taçkapı inşa etme gelene- ği, Orta Asya’da Karahanlılarla başlatılabilir. Özbekistan’da Tim’de Arap Ata Türbesinde (978) taçkapı iyice belirtilmiştir. 17 Yüksek taçkapı ge- leneği, Kazakistan Cambul’da Balacı Hatun (12. yüzyıl) türbesinden Buhara’daki Amir Alim Han Medresesine (20. Yüzyılın ilk çeyreği) kadar he- men bütün Orta Asya yapılarında 18 tanımlayıcı özellik olarak varlığını korur. Gelenek Selçuklu- larla Anadolu’da yaygınlaşır. Minarenin yeri ve biçimi Memlûk etkisine 19 bağ- lanmakla birlikte, Karahanlılardan itibaren, Orta Asya minarelerinin ana binadan ayrı, giriş tara- fında yer aldığı dikkati çeker. Ulucami’nin mina- resi, gerek ana kütleden ayrı ve kapı tarafında olması, gerek sütunlarla taşınan köşk biçimli ezan okuma mahalli, gerekse gövdesini süsle- yen yatay bantların işaret ettiği gibi, Karahanlı döneminden kalan Buhara Kelan minaresi 20
badır. Minarenin yatay bantlarla süslenmesi de yine Karahanlı döneminden itibaren sevilen bir bezeme türüdür. Karahanlıların Kelan ve Vab- kent minareleri gibi, 11. yüzyıl başlarına tarih- lenen Özkend minaresi, 21 Dehistan’da Meşhed-i Misriyan minaresi (1102), Selçuklu döneminden Save Mescid-i Meydan minaresi (1060) 22 gibi er- ken örneklerde ve sonraki tarihlerde inşa edilen hemen hemen bütün Orta Asya camilerinin minarelerinde, 23 minare gövdesinin yatay ku- şaklarla sarıldığı görülür. Bu yapıda, mihrabın bulunduğu kısmın ve tür- benin kubbeyle taçlanması gibi, sadece önemli mekânların yükseltilmiş kubbelerle vurgulan- ması da Orta Asya kökenli mimari gelenektir. Mihrap önünde kubbeli plan tipi Karahanlı ve Gazneli mimarîsinde ortaya çıkar. Leşkeri Bazar Kaynak. www.ilkehaberajansi.com.tr 62 | GÜNEYMİMARLIK | EYLÜL2013 | SAYI 13 Yüklə 1,2 Mb. Dostları ilə paylaş:
|