Türk biRLİĞİ yolunda avşar türkmenleri sempozyumu biLDİRİler kitabi 21 Temmuz 2017 Kayseri

27
Türk Birliği Yolunda Avşar Türkmenleri Sempozyumu 
Harita-6: Batı Oğuz Türkçesi’nin Yayıldığı Coğrafyalar
Harita-7: Doğu Oğuz Türkçesi’nin Yayıldığı Coğrafyalar 

---

28
Şeref Kocakaya
2. İRAN TÜRKMENLERİ
“Türkmen”  içadını  kullanan  İran  Türkmenleri  ise  ülkenin  kuzeydoğusunda  yer 
alan  ağırlıkta  Gülistan  İli  ve  bir  kısmı  da  Ḫorasanİli’nin  kuzeybatısında  yaşamaktadırlar 
(Harita-8).  Başka  bir  sözle  Türkmenler,  Türkmenistan  Cumhuriyeti’nin  güney  kısmında 
ve yaklaşık olarak Gürgan’dan başlayarak Hazar Denizi’nin güneydoğu kıyısındaki geniş 
bir kuşaktan Afganistan sınırına kadar uzanan bölgede yerleşmektedirler. Onlar genellikle 
Gülistan  İli’nde  Hazar  Denizi  kıyıları,  Türkmen  Sahra’nın  kuzeyi  ile  dağlık  bölgelerde 
Kelâle,  Cergelan,  Ayderviş,  Gildaġı,  Ⱪara  Balḳan,  Gümbed  ve  Bocnurd’un  kuzeybatı 
dağlık kesimi, ayrıca Ḫorasan’ın doğu bölgesinde dağılım göstermektedirler. Bunun dışında 
Kelâleİlçesi ve  bu  ilçenin  Merâve Tepe  bölgesi,  Mînûdeştİlçesi  ve Aⱪ  Ⱪaleİlçesi’nde  de 
Türkmenlerin yaşadıkları bilinmektedir. Kimi kaynaklara göre Türkmenlerin yaşadığı arazi 
yüzölçümü yaklaşık 23.000 km² dolaylarında
10
, nüfusları ise 2 Milyon dolaylarındadır. Bu 
durum Türkmenlerinin Türk  etnonim  içadını  kullananlara  karşın  –ki  ülkenin  her  yerinde 
yaşmaktadırlar.– bölgesel bir dağılıma sahip olduklarını göstermektedir.     
Harita-8: İran Türkmenleri’nin Dağılım Gösterdiği Coğrafya
 
10 
 ‘Alî-rızâ, Sarrâfî, “İran Türklerinin Dili ve Folkloru”, s. 63.

---

29
Türk Birliği Yolunda Avşar Türkmenleri Sempozyumu 
 
3. ḪALAÇLAR 
Ḫalaç  içadını  kullanan  kümede  yer  alan  Türkler  ise  Tahran’ın  200  km  kadar 
güneybatısında Ḫelecistan/Ḫalaçistan (Sâve, Ⱪum, Erak ve Tefreş şehirleri arasında) adlı 
bölgede yaşamaktadırlar(Harita-9). Ḫalaçların konuştuğu dilin ilk bilimsel incelenmesi ünlü 
Alman Türkoloğu Prof. G. Doerfer, çalışma arkadaşları Wolfram Hesche, Semih Tezcan ve 
diğerleri tarafından yapılmıştır. Prof. Doerfer’e göre Ḫalaç Türkçesi eski Türkçenin hatta 
Proto Türkçe’nin özelliklerini bile en iyi biçimde koruyabilen bir Türk dilidir. Ḫalaçlar’ın 
dili  ile  ilgili  yapılan  son  çalışma  ise  2000’de  Filiz  Kral  tarafından  gerçekleşmiştir.  Bu 
araştırmada ilk defa Kral, bölgede önce faaliyet gösteren erkek araştırmacıların ulaşamadığı 
ve daha tutucu olan kadın konuşurların dillerinden malzemeler toplaması dikkat çekici bir 
husustur.
11
 Kimi kaynaklara göre Ḫalaçlar’ın nüfusu 100.000 dolaylarındadır. Ḫalaçlar da 
tıpkı Türkmenler de olduğu gibi bölgesel bir dağılım göstermektedirler.      
Harita-9: Ḫalaç Türkleri’nin Dağılım Gösterdiği Coğrafya (Ḫalaçistan)
11 
 Lars, Johanson, Türk Dili Haritası Üzerinde Keşifler, Çev: Nurettin Demir, Emine Yılmaz, Grafiker Yayınları, Ankara, 2002, s. 25.

---

30
Şeref Kocakaya
4. İRAN ḲAZAḲLARI 
Ḳazaḳ içadını kullanan İran Ḳazaḳları’nın coğrafyası ise Türkmen coğrafi bölgesi 
– Türkmen Sahra, Gülistan İli ve Ḫorasan’ın kuzeybatısı– içinde ve bazen onlarla karışık 
bir biçimdedir(Harita-10). Gürgan’da Ḳazaḳ Mahallesi’nde olduğu gibi Günbed’de de az 
sayıda Ḳazaḳ yaşamaktadır.
12
 Bunun yanı sıra Gürgan çevresindeki köylerde ve kimi bilgilere 
göre  Beluçestan’da  da  Ḳazaḳlar’ın  yaşadığı  bilinmektedir.
13
  İran  Ḳazaḳları,  Kazakistan 
Cumhuriyeti’nin  bağımsızlaşmasından  sonra  Kazakistan  devletince  benimsenen  nüfus 
politikası uyarınca, büyük bir çoğunluğu Kazakistan’a yerleşmişlerdir. Ḳazaḳların da coğrafi 
dağılımı İran Türkmenleri ve Ḫalaçlar’da olduğu gibi bölgesel bir niteliğe sahiptir.
Harita-10: Ḳazaḳ Türkleri’nin Dağılım Gösterdiği Coğrafya
ETNİK 
AD
DAĞILIM
BÖLGE 
YÜZÖLÇÜMÜ
NÜFUS
Türk
İran’ın Tümü 1.648.195 km²
İran Nüfusunun Yaklaşık Yarısı 
veya Yarıdan Biraz Fazlası
1
Türkmen
Bölgesel
23.000 km²
2 Milyon Dolaylarında
Ḫalaç 
Türkü
Bölgesel
?
100.000
Ḳazaḳ 
Türkü
Bölgesel
?
?
Çizelge-4:İran’da Türklerin Yaşadığı Coğrafyaların Yüzölçümü ve Nüfusları
12
  ‘Alî-rızâ, Sarrâfî, “İran Türklerinin Dili ve Folkloru”, s. 63.
13
  Rafael, Blaga, İran Halkları El Kitabı, s. 327.

---

31
Türk Birliği Yolunda Avşar Türkmenleri Sempozyumu 
II. İRAN’DAKİ TÜRKLERİNDE ETNO-SOSYAL YAPI
Her şeyden önce etno-sosyal yapıdan neyi amaçladığımızı açıklamamız gerekmektedir. 
Her hangi bir topluluk, göçebe, köylü ve şehirli olmak üzere üç farklı sosyal yaşam biçiminde 
kendini gösterebilmektedir (bkz. Çizelge-5). Özellikle her hangi bir etnik grupta sırf şehirli 
nüfusun olması ve özellikle köylü nüfustan yoksun olması ilginç bir etno-sosyal yapı olarak 
nadir de olsa karşımıza çıkmaktadır. Bu türden sosyal yaşam biçiminin İran’da Fars etniği ile 
sınırlı olduğunun özellikle atkını çizmemiz gerekmektedir. Zira Bunun sebebinin şehirlerin 
modern dönemde adeta asimilasyon potası olduklarından kaynaklanmış olsa gerek. Nitekim 
Tahran’da  Fars  olarak  bildiğimiz  kesimin  önemli  bir  kısmının  köken  olarak  gayrı  Fars 
etniklere  dayandığı  ve  sonradan  asimile  olduklarıdır.  Sosyal  yaşam  biçiminin  üç  çeşidi 
olan göçebe, köylü ve şehirli yaşam biçimlerini göz önünde bulundurduğumuzda Türk ve 
Türkmen içadını taşıyan kümelerde her üç çeşit yaşam biçiminin gözükmesine karşın Ḫalaç 
ve Ḳazaḳ içadını taşıyan kümelerde ise yalnızca köylü ve şehirli yaşam biçimini görmekteyiz. 
Dolayısı ile Ḫalaç ve Ḳazaḳ kümeleri için göçebelik yaşam biçimi söz konusu değildir.
İÇADI
ETNO-SOAYAL YAPI
Türk
Şehirli, Köylü, Göçebe
Türkmen
Şehirli, Köylü, Göçebe
Ḫalaç
Şehirli, Köylü
Ḳazaḳ
Şehirli, Köylü
  
 
Çizelge-5:İran Türklerinde Etno-Sosyal Yapı
Şimdi  değişik  içadlarını  (Türk,  Türkmen,  Ḫalaç  ve  Ḳazaḳ)  kullanan  İran’daki 
Türklerde bu durumu daha ayrıntılı açıklamaya çalışalım.   
 
1. İRAN TÜRKLERİNDE ETNO-SOSYAL YAPI
Yukarıda da belirtildiği gibi Türk içadını kullananlarda sosyal yaşam biçiminin her üç 
türü olan şehirli, köylü ve göçebeliğe rastlanılmaktadır. Türklerin İran’ın bütün şehirlerinde 
yaşadığını göz önünde bulundurursak hazırlanan anketlerde dil hanesi için iç dil adı olarak 
“Türkçe” ve “Türk dili” seçeneğinin dışında her hangi bir seçeneğe yanıt vermediklerini 
görmekteyiz.  Buna  karşın  nereli  oldukları  sorulunca  doğal  olarak,  Tebrizli,  Erdebilli, 
Urmiyeli(Urmulu), Zenganlı, Téhranlı, Ⱪumlu, Esferâyinli, Bocnurdlu, Ⱪoçanlı, Ramiyanlı, 
Findersekli,  Sunⱪurlu,  Şirazlı,  Fîruz-abadlı,  Endimeşkli  vb.  gibi  yanıtlar  almaktayız. 
Açıkçası  Türk  içadını  taşıyanlarca  söz  konusu  şehir  adlarının  dil  ve  etnonim  anlamında 
kullanılmadığının  özellikle  altını  çizmemiz  gerekmektedir.  Bu  nedenle  de  Tebrizce, 
Erdebilce,  Urmiyece  (Urmuca),  Zenganca,  Téhranca,  Ⱪumca,  Esferâyince,  Bocnurdca, 
Ⱪoçanca, Ramiyanca, Findersekçe, Sunⱪurca, Şirazca, Fîruz-abadca, Endimeşkçe vb. dil 
adlandırmalarının  kullanılmasına  kesinlikle  karşılaşmamaktayız.  Ayniyle  il  adları  olan 
Azerbaycan  ve  Ḫorasan  adlarının  sonuna  da  addan  ad  yapan  –CA  ekenin  eklenmesiyle 
“Azerbaycanca”  ve  “Ḫorasanca”  gibi  dil  adlandırmalarına  da  rastlamamaktayız. Ancak 
söz konusu şehirlerde yaşayan Türk içadını taşıyanların kendi şehrini belirtmek için “Tebriz 
Türkü”,  “Erdebil  Türkü”,  “Urmiye  (Urmu)  Türkü”,  “Zengan  Türkü”,  “Téhran  Türkü”, 
“Ⱪum Türkü”, “Esferâyin Türkü”, “Bocnurd Türkü”, “Ⱪoçan Türkü”, “Ramiyan Türkü”, 
“Findersek  Türkü”,  “Sunⱪur  Türkü”,  “Şiraz  Türkü”,  “Fîruz-abad  Türkü”,  “Endimeşk 
Türkü”  vb.  gibi  yanıtlar  verdiğine  sık  sık  rastlamaktayız.  Buradaki  şehir  vurgusunun  dil 
veya farklı bir Türk etnonimi anlamında kullanılmadığını belirtmeden geçemeyeceğiz.       
Türk  içadını  kullananlarda  gördüğümüz  ikinci  tür  yaşam  biçimi  ise  köylü  yaşam 

---