Söz varliğI

 

 

 

 

 

 

 

 

Türk Kültüründe “Levirat” ve...                                       2031

                   

 

 

Turkish Studies 

International Periodical For the Languages, Literature  

and History of Turkish or Turkic   

Volume 5/3 Summer 2010 

 

 

Diyarbakır, Mardin ve Urfa yöresinde günümüzde uygulanmakta olan 

levirat ve sororat (baldızla evlenme) evlilikleri üzerine yapılmıĢ olan 

“TabulaĢtırılan/TabulaĢan  Kurumun  (ailenin)  Kurbanlıklar  Edinme 

Pratiği:  Levirat  ve  Sororat”  adlı  sosyolojik  çalıĢmadır

11

.  Üçüncüsü, 

Gaysin  Salamat  Tulegenoviç  tarafından  el-Farabî  Kazak  Devlet 

Üniversitesi‟nde  hazırlanan  “Kazak  Adet-gurıp  Kukıgı  Jüyesindegi 

Amengerlik  Ġnstitutı  (Kazak  Örf-adet  Hukuk  Sisteminde  Leviratus 

Müessesesi)” adlı doktora tezidir

12

. Kazak örf-adet hukuku çevresinde 

Kazaklardaki  yengeyle  evlenme  (amengerlik)  müessesesini  ele  alan 

tezde  bu  âdetin  felsefesi,  özellikleri,  toplum  içerisindeki  rolü  ve 

iĢleyiĢi  ile  baĢlangıcından  bu  güne  kadar  Kazak  hukuk  sistemindeki 

yeri  geniĢ  bir  Ģekilde  ele  alınmaktadır

13

.  Dördüncüsü  ise,  Ġsenbike 

Togan‟ın  “Bir  Miras  Olarak  Yenge”  adlı  makalesidir

14

.  Orta  Asya 

Türk  ve  Moğol tarihinin  uzmanlarından  olan Togan, bu  makalesinde 

Türk  kültüründe  görülen  “yenge  ile  evlenme”  geleneğini  “dul  kalan 

yengenin erkek kardeĢe ya da yeğene miras kalması” bağlamında özlü 

bir  Ģekilde  ele  almaktadır

15

.  AraĢtırmamıza  ıĢık  tutan  bu  çalıĢmalar 

dıĢında Türklerde aile, evlilik, kadın v.b. konular üzerine hazırlanmıĢ 

olan  makale,  kitap  ve  bildiri  türünden  çeĢitli  çalıĢmalarda  da  konuya 

yer yer değinmek suretiyle kısa bilgiler verilmektedir ki, bu çalıĢmalar 

araĢtırmamızda  kullanım  sırasına  göre  dip  notlarda  belirtilecektir. 

Konumuzla  ilgili  olarak  en  doyurucu  bilgi  veren  çalıĢmanın 

meslektaĢımız  Nilgün  Dalkesen  tarafından  hazırlanan  doktora  tezi 

olduğunu  da  ifade  etmeliyiz

16

.  Ayrıca  çalıĢmamız  sırasında 

kullandığımız  ana  kaynakların  künyeleri  de  kullanım  sırasına  göre 

dipnotlarda verilecektir. 

Türklerde  uygulanan  levirat  evliliğine  baktığımızda 

uygulamanın diğer toplumlarda görülen levirat evliliğinden biraz daha 

farklı  olduğunu  görmekteyiz.  Eski Türk toplumunda  bu  evlilik  genel 

olarak  erkek  evladın ölen ağabeyinin  dul  kalan  eşiyle  veya  dul  kalan 

                                                 

11

  Mazhar  Bağlı  ve  Ayhan  Sezer,  “TabulaĢtırılan/TabulaĢan  Kurumun 

(ailenin)  Kurbanlıklar  Edinme  Pratiği:  Levirat  ve  Sororat”,  Aile  ve  Toplum, 

II/8(2005), s. 9-21. 

12

  Gaysin  Salamat  Tulegenoviç,  Kazak  Adet-gurıp  Kukıgı  Jüyesindegi 

Amengerlik İnstitutı, el-Farabî Kazak Devlet Üniversitesi BasılmamıĢ Doktora Tezi, 

Almatı 2009. 

13

  Kazakistan‟da  böyle  bir  tezin  yapıldığından  haberdar  eden  ve  bu  teze 

ulaĢmamı sağlayan Sayın Abdulvahap Kara‟ya çok teĢekkür ederim. 

14

  Ġsenbike  Togan,  “Bir  Miras  Olarak  Yenge”,  Ntv  Tarih,  14(Mart  2010),  s. 

98. 

15

  Bu  çalıĢmamı,  levirat  terimini  bana  ilk  defa  lisans  öğrencisi  iken  tanıtan 

Saygıdeğer Hocam Ġsenbike Togan‟a ithaf etmekten mutluluk duyarım. 

16

  Nilgün  Dalkesen,  Gender  Roles  and  Women’s  Status  in  Central  Asia 

and Anatolia Between the Thirteenth and Sixteenth Centuries, Orta Doğu Teknik 

Üniversitesi BasılmamıĢ Doktora Tezi, Ankara 2007. 

---

 

 

 

 

 

 

 

 

2032                                                         Musa Şamil YÜKSEL 

 

 

Turkish Studies 

International Periodical For the Languages, Literature  

and History of Turkish or Turkic   

Volume 5/3 Summer 2010 

 

 

üvey  annesiyle  evlenmesi  Ģeklinde  gerçekleĢmekteydi

17

.  Türklerdeki 

levirat  evliliği  ile  diğer  toplumlardaki  uygulamaları  arasındaki  en 

büyük fark erkek çocukların babaları öldükten sonra üvey anneleri ile 

de  evlenebilmeleri  idi.  Ayrıca  dul  kalan  amca  ya  da  kuzen  eşi  ile 

evlenme  Ģeklinde  uygulamalar  da  görülmekteydi  ki,  bu  gibi  farklı 

uygulamalara yeri geldikçe iĢaret edeceğiz. 

Türk toplumunda var olan dul yenge veya dul üvey anne ile 

evlenme geleneğinin izlerini ilk Türk devleti olan Hunlara, yani MÖ 

III. yüzyıla kadar takip edebiliyoruz

18

. Bu konudaki en önemli kaynak 

Ģüphesiz Çin tarihleridir ki bunların baĢında MÖ 145 ile MÖ 90 yılları 

arasında  yaĢamıĢ  olan  meĢhur  tarihçi  ġı-ma  Çien  (Sima  Qian)‟in 

yazmıĢ olduğu ve Hunların siyasî, sosyal ve kültürel tarihleri hakkında 

ilk  resmî  bilgileri  veren  Şı-ci  (Shi-ji)  isimli  külliyat  gelmektedir

19

. 

Ġsmi  “Tarihi  Hatıralar”  anlamına  gelen  bu  eserde  Çinli  tarihçi  ġı-ma 

Çien,  erkek  evlatların  üvey  anneleri  veya  erkek  kardeşlerinin  dul 

eşleri ile evlenmeleri Ģeklinde gerçekleĢen levirat evliliğinin Hunlarda 

görüldüğünü ifade etmektedir

20

. Bir diğer Çin kaynağında ise Hunların 

çocuksuz kalan üvey anneleri ile evlendiklerinden bahsedilmektedir

21

. 

Hunlarda  görülen  levirat  uygulaması  için  Hun  hükümdarı 

Houhan-ya  Tanhu  MÖ  31  yılında  öldüğü  zaman  kendisinin  ilk 

hanımından  olan  ve  onun  yerine  tahta  oturan  oğlu  Joti  (Yoti?) 

Yabgu‟nun,  babasından  dul  kalan  üvey  annesi  Çinli  prenses  Tchao-

kium ile evlenmesi örneğini verebiliriz

22

. 

                                                 

17

  Mesela  bkz.  Ġbrahim  Kafesoğlu,  age,  s.  216;  Bahaeddin  Ögel,  Türk 

Kültürünün  Gelişme,  s.  93,  241;  Abdülkadir  Donuk,  agm,  s.  162-163;  Emel  Esin, 

İslâmiyet’ten  Önceki  Türk  Kültür  Tarihi  ve  İslâm’a  Giriş,  Ġstanbul  Üniversitesi 

Yayınları,  Ġstanbul  1978,  s.  73;  Jean-Paul  Roux,  La  religion  des  Turcs  et  des 

Mongols,  Paris  1984,  s.  64-65;  a.y.,  “Ortaçağ  Türk  Kadını”,  (Çev.:Gönül  Yılmaz), 

Erdem,  V/13(1999),  s.  222-223;  D.  W.  Eberhard,  Çin’in  Şimal  Komşuları, 

Çev.:Nimet  Uluğtuğ,  Türk  Tarihi  Kurumu  Yayınları,  Ankara  1942,  s.  30,  94;  L. 

Rasonyi,  Tarihte  Türklük,  Türk  Kültürünü  AraĢtırma  Enstitüsü  Yayınları,  Ankara 

1971, s. 57. 

18

  D.  W.  Eberhard,  age,  s.  76,  94;  Baaeddin  Ögel,  Türk  Kültürünün 

Gelişme,  s.  93,  241;  Jean-Paul  Roux,  Ortaçağ  Türk  Kadını,  s.  223;  Nilgün 

Dalkesen,  agt,  s.  87;  Lajos  Ligeti,  “Asya  Hunları”,  Attila  ve  Hunları,  AÜDTCF 

Yayınları,  Ġstanbul  1962,  s.  40;  Orhan  Türkdoğan,  “Türk  Ailesinin  Genel  Yapısı”, 

Sosyo-Kültürel Değişim Sürecinde Türk Ailesi, I, T.C. BaĢbakanlık Aile AraĢtırma 

Kurumu,  Ankara  1992,  s.  39;  Masao  Mori,  “Kuzey  Asya‟daki  Eski  Bozkır 

Devletlerinin TeĢkilatı”, TED, 9(1978), s. 210. 

19

 Nilgün Dalkesen, agt, s. 62-63; Orhan Türkdoğan, agm, s. 34. 

20

  Sima  Qian,  Records  of  the  Grand  Historian:  Han  Dynasty,  II, 

Trans.:Burton Watson, Colombia University Press, Hong Hong  - New York 1993, s. 

144 [Nilgün Dalkesen, agt, s. 87‟den naklen]. 

21

 D. W. Eberhard, age, s. 76. 

22

  Ġbn  Fazlan,  İbn  Fazlan  Seyahatnâmesi,  haz.  Ramazan  ġeĢen,  Bedir 

Yayınevi, Ġstanbul 1975, (Notlar: Evlenmeler Kısmı) s. 115. 

---