Söz varliğI

 

 

 

 

 

 

 

 

Türk Kültüründe “Levirat” ve...                                       2029

                   

 

 

Turkish Studies 

International Periodical For the Languages, Literature  

and History of Turkish or Turkic   

Volume 5/3 Summer 2010 

 

 

Türkçede bir erkek ve bir kadının aile kurmasını ifade eden 

evlenme deyimi evlenen erkeğin  veya kızın baba ocağından ayrılarak 

ayrı  bir  ev  (aile)  meydana  getirdiğini  göstermektedir

4

.  Eski  Türk 

toplumunda  görülen  birçok  evlenme,  diğer  bir  deyiĢle  aile  kurma 

türlerinden  birisi  de  levirat  idi

5

.  Türklerde  levirat  evliliğini  konu 

edinen bu çalıĢmada ilk olarak leviratın etimolojisi, bu evlilik türünün 

özellikleri ve uygulandığı toplumlar hakkında bilgi verilecektir. Daha 

sonra,  kaynaklardaki  bilgileri  aktarmak  ve  çeĢitli  Türk  hanedanı 

mensuplarının yapmıĢ olduğu evliliklerden örnekler vermek suretiyle 

levirat  evliliğinin  Türk  kültüründeki  yeri  ortaya  konulmaya 

çalıĢılacaktır. Son olarak da Türk tarihinde önemli bir yer iĢgal eden 

Timurlu devletindeki uygulanıĢı üzerinde durulacaktır. 

Etimoloji  ve  Leviratın  Uygulandığı  Toplumlara  Genel 

Bir Bakış 

Latince  kocanın  kardeĢi  ya  da  kayın  birader  anlamındaki 

levir  kökünden  gelen  levirat  kelimesinin  günümüz  Türkçesindeki 

karĢılığı yengeyle evlenme veya kayın almadır. Genel olarak erkeğin, 

ölen  erkek  kardeĢinin  dul  eĢi  ile  evlenmesi  Ģeklinde  gerçekleĢen  bu 

evlilik  türüne  Kırgız  Türkçesinde  Amangerlik,  Kazak  Türkçesinde 

Amengerlik  ve  Özbek  Türkçesinde  ise  Omonatgirlik  terimi 

kullanılmaktadır

6

. 

Batı  dillerinden  Ġngilizce  ve  Almancada  levirate, 

Fransızcada  lévirat,  Ġtalyanca  ve  Ġspanyolcada  levirato  gibi  Latince 

levir  kökünden  türetilmiĢ  kelimelerin  kullanıldığı  bu  evlilik  türü  için 

Ġbranicede yibbum, Grekçe‟de ise daēr kelimesi kullanılmaktadır

7

. 

Levirat  evliliği  Afrika,  Avustralya  ve  Amerika  kıtalarında 

yaĢayan  bazı  kabilelerde  de  görülmekle  birlikte  daha  çok  Orta  Doğu 

toplumlarından  Yahudiler  ve  Cahiliye  Devri  Arapları,  Hindular  ve 

                                                 

4

  Ġbrahim  Kafesoğlu,  age,  s.  216;  Abdülkadir  Donuk,  agm,  s.  164.  Evlenme 

deyiminin  menĢei  Gök-Türkçe  kitabelerine  kadar  gitmektedir.  Suçi  yazıtında  geçen 

“İnim yiti, urım üç, kızım üç erti ebledim oglımın”, yani “küçük kardeĢim yedi, erkek 

evladım  üç,  kızım  üç  idi,  oğlumu  evlendirdim”  cümlesinde  geçen  eblemek  (eb=ev 

kökünden)  fiilinin  günümüz  Türkçesindeki  karĢılığı  evlenmek  veya  evlendirmekdir, 

bkz. Abdülkadir Donuk, agm, s. 164. 

5

 Türklerde aile, evlilik türleri ve gelenekleri ile bunların sosyokültürel nitelik 

ve iĢlevleri hakkında meselâ bkz. Mahmut Tezcan, Türk Ailesi Antropolojisi, Ġmge 

Kitabevi,  Ankara  2000;  Ali  Rıza  Balaman,  Evlilik  Akrabalık  Türleri  (Sosyal 

Antropolojik Yaklaşımla), Ġzmir 1982. 

6

  Ġsenbike  Togan,  “Bir  Miras  Olarak  Yenge”,  Ntv  Tarih,  14(Mart  2010),  s. 

98; Gülnisa Aynakulova, “Kırgızlarda Evlilik ve Evlenme Törenleri”, Millî Folklor, 

18/72(2006), s. 101. 

7

  “Levirate”,  Meriam-Webster’s  Colligate  Dictionary,  Tenth  Edition, 

Massachusetts 1999, s. 669; Solomon Schechter-Joseph Jacobs, “Levirate Marriage”, 

The Jewish Encyclopedia, C.8, New York 1906, s. 45-46.  

---

 

 

 

 

 

 

 

 

2030                                                         Musa Şamil YÜKSEL 

 

 

Turkish Studies 

International Periodical For the Languages, Literature  

and History of Turkish or Turkic   

Volume 5/3 Summer 2010 

 

 

Orta  Asya  göçebe  kavimleri  arasında  yaygın  olarak  karĢımıza 

çıkmaktadır

8

. 

İbranî  Kanunları  ile  Manu  Kanunları  içerisinde  yer  alması 

dolayısıyla Yahudilerde ve Hindularda dinî bir nitelik taĢıyan levirat, 

toplumların  sosyal,  kültürel  ve  dinî  özelliklerine  göre  ölen  kardeĢin 

küçük  kardeĢ  olması,  ölen  kardeĢin  büyük  kardeĢ  olması  veya  ölen 

kardeĢin  çocuğunun  olmaması  gibi  farklı  kurallar  çerçevesinde 

uygulanmaktadır.  Örneğin Hindularda  ve  Yahudilerde  levirat  evliliği 

yapılabilmesi  için  ölen  kardeĢin  çocuğunun  olmaması,  yani  dul 

yengenin  çocuksuz  olması  gerekmektedir.  Hindularda  dul  yenge 

evlenmemiĢ  küçük  kardeĢ  ile  evlendirilirken,  Yahudilerde  ise  levirat 

evliliğinden doğan ilk erkek çocuğa ölen erkek kardeĢin (annenin eski 

kocasının)  adı  verilmekte  ve  çocuk  genetik  babasının  değil,  annenin 

eski kocasının çocuğu ve mirasçısı olarak muamele görmektedir

9

. 

Türk Kültüründe Levirat 

Asıl konumuz olan Türk kültüründe levirata geçmeden önce 

konuyla ilgili olarak yapılan çalıĢmalar hakkında bilgi vermek yerinde 

olacaktır. Türklerde  görülen  levirat  evliliği  ile  ilgili olarak  doğrudan 

dört çalıĢmanın yapılmıĢ olduğunu tespit edebildik. Kronolojik sıraya 

göre  aktaracak  olursak  bunlardan  birincisi,  Fahrünnisa  Bilecik‟in 

“Orta Asya Destanlarında Bir Evlilik Türü” adlı çalıĢmasıdır

10

. M. Ü. 

Türkiyat  Uygulama  ve  AraĢtırma  Merkezi  tarafından  23-24  Mayıs 

1995  tarihinde  düzenlenen  “Uluslararası  Manas  Toplantısı”nda 

sunulan  bu  bildiride  Kırgız  Türklerine  ait  Manas  Destanı  ile  Kazak 

Türklerine  ait  Kız  Cibek  Destanı‟na  dayanılarak  levirat  evliliği  ele 

alınmaktadır.  Ġkincisi,  Ayhan  Sezer  ve  Mazhar  Bağlı  tarafından 

                                                 

8

 Leviratın dünyada uygulandığı toplumlar ve özellikleri hakkında meselâ bkz. 

Edward  Westermarck,  The  History  of  Human  Marriage,  Cornell  University 

Library, 2010; R. G. Abrahams, “Some Aspects of Levirate”, (Ed. Jack Goody), The 

Character  of  Kinship,    Cambridge  University  Press,  Cambridge  1973,  s.  163-174; 

William Raccah,  Close Kinship  Relationships  and Economical Dimensions in the 

Stipulation of the Law of the Levirate as Articulated in Deuteronomy 25.5.5-10, 

Laval  Üniversitesi  BasılmamıĢ  Doktora  Tezi,  Quebec  2002.  Cahiliye  Devri  Arap 

Toplumu‟ndaki  uygulama  ile  ilgili  olarak  bkz.  Ali  Duman,  Şi'a  ve  Ehl-i  Sünnet 

Fıkhına Göre Mut'a, Malatya 2010, s. 100-101. 

9

 Solomon Schechter - Joseph Jacobs, agm, s. 45-46. Yahudiler ve Hindularda 

uygulanan  levirat  hakkında  ayrıca  bkz.  Dvora  E.  Weisberg,  Levirate  Marriage  and 

the  Family  in  Ancient  Judaism,  Brandeis  University  Press,  Massachusetts  2009; 

From the Margins of Hindu Marriage: Essays on Gender, Religion, and Culture, 

(Eds.  Lindsey  Harlan  and  Paul  B.  Courtright),  Oxford  University  Press,  New  York 

1995. 

10

 Fahrünnisa Bilecik, “Orta Asya Destanlarında Bir Evlilik Türü”, Bozkırdan 

Bağımsızlığa  Manas,  (Haz.:Emine  Gürsoy-Naskali),  Türk  Dil  Kurumu  Yayınları, 

Ankara 1995, s. 234-240. 

---