ŞƏKİ Üsyanlari
Yüklə 0,79 Mb. Pdf görüntüsü
|
28
həmçinin siyasi idarənin günahsız fəhlələri, kəndliləri həbs etməsindən, iqtisadi dağıntılardan bəhs olunur. 1930-cu il fevralın 20-də bir nəfər işsizin əlində «oxu və sonra ötür» sözləri yazılmış xalqa ünvanlanan müraciət tutulub. Müraciətdə deyilir ki, SSRİ-də din təqib olunur. Məscidlər, kilsələr Sovet hakimiyyəti orqanları tərəfindən ləğv olunur. Sovet hökumətindən tələb olunmalıdır ki, aldığı ibadət yerlərini və qiymətli əşyaları geri qaytarsın. 23
səyi hesabına Zaqatala-Nuxa bölgəsinin bir çox yaşayış məntəqələrində 35 nəfərdən ibarət kiçik silahlı dəstələr yaradılmışdı. Onların ümumi sayı 150 nəfərə çatmışdı. Üsyanın başlanacağı təqdirdə silahlı qüvvəni 600 nəfərə qədər artırmaq ehtimalı da nəzərə alınmışdı. 1930-cu ilin mart ayında Molla Mustafanın yaxın silahdaşı, Göynük kəndinin sakini Yunus Tiflisə gedərək yarı-gizli şəkildə yaşayan Şəkinin keçmiş bəyi Mustafa bəy Əlicanbəyovla görüşür. Üsyana hazırlaşanların məqsədi onun vasitəsi ilə müsavatçılarla əlaqə yaratmaq, eyni zamanda Mustafa bəy Əlicanbəyovu üsyana rəhbərlik üçün Şəkiyə dəvət etmək idi. Mustafa bəyin sonrakı fəaliyyəti sübut edir ki, üsyanda yaxından iştirak etmək üçün edilən təklifi qəbul etmiş və bu məqsədlə 1930-cu ilin aprelin 2- də Bakıya gəlmişdir. O, Bakıda olarkən hərəkatın perspektivindən bəhs edərək bildirmişdi ki, əgər üsyanın başlanğıc mərhələsində müvəffəqiyyət əldə olunarsa və üsyançıların müqaviməti heç olmasa bir ay davam edərsə, Qarabağ mahalında da üsyanın başlanması zəruridir. Çünki bolşevik rejiminin törətdiyi fəsadlar orada da əhalinin narazılığını son həddə çatdırmışdı. Onun mülahizələrinə görə ümumi üsyan Şəkidən başlanmalı idi. M.Əlicanbəyovu bu qənaətə gəlməyə sövq edən başlıca səbəb burada kolxoz quruculuğu zamanı əhaliyə qarşı yönəlmiş qanunsuzluq və zorakılıq hallarına görə müqavimətin sürətlə artması idi. Torpaqla bağlı ümidi puç olmuş kəndlilər, Sovet hakimiyyətinə qarşı asi düşərək dağlara qalxan qaçaqlar müqavimətin əsasını təşkil edirdilər. Elə rəsmi dövlət qulluğunda olan şəxslərin də bir çoxu xalqın maddi və mənəvi həyatına qarşı yönələn zorakılıqlardan narazı idilər. Bolşevik rejiminin siyasi və sosial bazasının məhdud olması bu qənaəti daha da möhkəmləndirirdi. On minlərlə əhalinin yaşadığı Şəki rayonunda cəmi 800 nəfər kommunist var idi. Burada hərbi hissə də yox idi. Hətta milis işçiləri də antibolşevik əhval-ruhiyyə ilə köklənmişdilər. Üsyançıların demək olar ki, bütün dövlət idarələrində öz adamları var idi. Onlar hakimiyyət orqanlarının fəaliyyəti haqqında üsyana hazırlaşan qüvvələrə müntəzəm məlumatlar verirdilər. M.Əlicanbəyovun bildirdiyinə görə Şəki hərbi
23
29
komissarlığında 5 nəfər əməkdaşdan 3 nəfəri, milisdə və digər təşkilatlarda çalışanların yarıya qədəri onların adamları olmuşdur. 24
Beləliklə, 1930-cu ilin yazında Şəkidə üsyanın başlanması üçün ilkin şərtlər tam yetişmişdi. Hərəkat kənddən başlandı. Çünki kütləvi kollektivləşmə kəndlini torpağa sahiblik hüququndan məhrum edilməsinə gətirib çıxarırdı. Torpaq isə kəndlinin həyatının təminatı üçün başlıca şərtdir. O, torpaq uğrunda üsyana qalxmaqla ailəsi və öz həyatı uğrunda ölüm-dirim mücadiləsinə başlamış olurdu. Bütövlükdə üsyanın hərəkətverici qüvvəsi yüz illərin sınağından çıxmış əxlaqi-etik baxışları, dini məfkurəni, iqtisadi münasibətləri və istiqlaliyyət düşüncəsini təmsil edən zümrə idi. AK(b)P Zaqatala-Nuxa dairə komitəsinin sədri Əmiraslanov və informasiya şöbəsinin rəhbəri Ayrapetovun AK(b)P MK-ya 10-20 aprel 1930-cu il tarixdə baş vermiş hadisələr haqqında “məxfidir” qrifi ilə verdikləri məlumat da yuxarıda yazılarından təsdiq edir: «Hadisələrin məzmunu və istiqaməti sübut edir ki, din xadimlərinin, qolçomaqların və banditlərin başçılıq etdiyi üsyan siyasi xarakter kəsb edir. Üsyana uzun müddət hazırlıq işi görülüb. Hərəkat Azərbaycan SSR-nin digər dairələri ilə əlaqəlidir və müsavatçıların, ittihadçıların rəhbərliyi altında sovetləşmənin 10 illiyi ilə əlaqədar başlanacaq ümum Azərbaycan üsyanının tərkib hissəsidir. Qeyd etməyi vacib hesab edirik ki, xan-bəy, qolçomaq-bandit ünsürlər quruculuğumuzun çətinliklərindən, kəndlilərin ayrı-ayrı narazılıq hallarından istifadə edərək Sovet hakimiyyətinə qarşı çıxmışlar. İslam uğrunda şüarı ilə çıxış edərək fitnəkarlıqla öz ətraflarına xeyli zəhmətkeş kəndliləri cəlb edə bilmişlər. Uzun müddətli hazırlıqdan güdülən başlıca məqsəd kəndlilərin əhval-ruhiyyəsində dəyişiklik etmək və beləliklə üsyan üçün əlverişli mühit yaratmaq olmuşdur. Üsyana hazırlıq son 3 ayda daha intensiv xarakter kəsb etmişdir. Bu isə kənddə kapitalist elementlərə qolçomaqlara, din xadimlərinə sosializmin geniş hücumu ilə əlaqədar idi. Bunu kolxozçu kəndlilərin öldürülməsi, təhqir edilməsi, kənd aktivlərinin qorxudulması kimi halların artması da təsdiq edir. Sovet hökumətinin tezliklə yıxılacağı, kəndlilərə şəkər və digər ərzaq məhsulları verilərkən bunların aeroplanlarla Türkiyədən gətirildiyi haqqında şayiələr yayılmışdı. Onlar özlərini dini dəyərlərin himayəçisi kimi təqdim edərək, «islam uğrunda» şüarı ilə çıxış edərək aşağıdakı tələbləri irəli sürmüşlər:
1. Din əleyhinə təbliğata son qoyulsun. 2. Məscidlərə sərbəst getmək azadlığı verilsin. 3. Məktəblərdə şəriət dərsləri tədris olunsun.
24
Cəlal Qasımov. Yaddaşın bərpası. Bakı, «Mütərcim» nəşriyyatı, 1999, səh. 105-108 (müəllif MTN- in arxivindəki sənədlərə istinad etmişdir)
Yüklə 0,79 Mb. Dostları ilə paylaş:
|