S. M. SəIimov h e. d prof. C.İ. Süleymanov h e. n dos. İ. D. Səlimov
Yüklə 3,65 Mb. Pdf görüntüsü
|
Dövlət məmurlarının bütün dərəcələrinin istifadə etməsini nəzərdə tutan torpaq nadeli “baqa” (“pay”) adlanırdı. Bu nadellərin sahibləri şah və satrapa vergi ödəməli, özləri isə yalnız dövlət sərəncamı ilə torpağa irsi sahib ola bilərdilər. E.ə. 518-ci ildə Dara dövlət vergilərinin yeni sistemini müəyyən etmişdir. Torpaqlar fərsəxlə ölçülərək, məhsulun həcminin bölgüsü aparılmışdır. Hər bir satraplığ ciddi qaydada müəyyən edilmiş vergini gümüş pulla ödəməli idi. Torpaq kadastrında onların məhsuldarlığının orta səviyyəsinin bir neçə il götürməklə vergi alınırdı. Dövlət vergisi qədim iran dilində barra (bar-”aparmaq”) termini ilə ifadə edilmişdir. Mənblər farsların vergidən azad olduqlarını bildirir. Belə ki, Perspol mətinlərində vergi verən xalqlar arasında farsların adma rast gəlinmir. Dövlət vergi sistemində “peşkeş”lərində olduğu barədə məlumat verilir. Bəxşiş adı ilə verilən “peşkeş”lər natura ilə ödənilirdi. Pul rentasından azad edilmiş, həmçinin imperiyanın sərhədlərində yaşayan xalqlar (kolxlar, efıopiyalılar, ərəblər və bəzi sak tayfaları) bəxşiş verməli idilər. İmperiyanın süqutu ərəfəsində, e.ə.IV əsrdə vergilər açıq soyğunçuluq xarakteri almışdır. Vergilər ordunun, inzibati aparatın və şah sarayının saxlanılmasına yönəlmişdir.
Əhəməni hökmdarları işğal etdikləri dövlətlərində şahlan olduğuna təsdiq əlaməti olaraq “şahlar-şahı” titulunu qəbul etmişdilər. Bəzi şərq dövlətlərindən (Qədim Çin, Yaponiya və s.) fərqli olaraq Əhməni şahları allah hesab olunmurdular. Şaha müraciət edərkən torpağa əyilməklə itaət etmək etiraf edilirdi. İranda fars adətlərinə görə yeniyetmələrə kamandan ox atmağı və həqiqəti deməyi öyrədirdilər. Siyasi həyatda həqiqəti söyləmək şaha sədaqət rəmzi hesab edilirdi. Şah hərbi 5dirüşə çıxmamışdan əvvəl tax-tacın varisini elan etməli idi. Fars adətinə görə şah öz oğlanlarından hər
hansı birini, əsasən, böyük oğlunu varis elan edirdi. Antik mənbələr isə şah tax-tacına çıxdıqdan sonra doğulmuş övladın varis olmasını göstərirdilər. Qaçqoyma ümumdövlət bayramı olaraq bir neçə gün davam edirdi. 7 adlı-sanlı fars əyanları nəslinin üzvləri, həmçinin şahın anası və birinci arvadı şahın çağırışı olmadan onun hüzuruna gedə bilərdilər. Şah hakimiyyəti qanunlarına görə, şahdan, onun yaxın qohumlarından və hərəmlərindən başqa heç kim şahın arvadlanm və kənizlərini görə bilməzdi. Hətta şah hərbi yürüşlərə çıxarkən hərəmxanasının hərtərəfdən bağlı arabalarda özü ilə apa- nrdı. Şahlar daxil olduqları şəhərlərə qızıl pul paylayırdılar. Qanunvericlik, icraedicilik, məhkəmə, hərbi və qismən dini hakimiyyətə malik olan İran şahları güclü mərkəzi hakimiyyət yaratmağa müvəffəq olmuşdular. Əhəmənilər dövlət idarəçiliyin təşkilində misir, assuriya, babil təcrübəsindən istifadə edərək dövlətdə ali nəzarəti qura bilmişdilər. Digər tərəfdən Midiyanı, Babilistanı və Misiri işğal edən Əhəməni şahları öz işğallarına fərdi yanaşaraq ona şəxsi xarakter verib yerli xalqlarla uniya (ittifaq) bağlamağa üstünlük vermişdilər. Onlar yerli adətlərə uyğun olaraq tacqoyma mərasimi keçirir, ənənəvi olaraq formalaşmış tarixi idarəçilik metodlarından bəhrələnmişdilər. Əhəmənilər çevik siyasi-idarəçilik apararaq işğal edilmiş ölkələrdə iqtisadiyyatın və tranzit ticarətin inkişafı üçün normal şərait yaratmışdılar. İran şahları Kir və Kam- biz fəth edilmiş ölkələrin daxili idarəçilik quruluşunu demək olar ki, dəyişməyib yerli xalqlara daxili idarəçilik muxtariyyatı vermişdir. Yalnız dövlətdəki məlum üsyanlardan sonra şah I Dara inziba- ti-maliyyə islahat keçirərək daha etibarlı dövlət idarəçiliyi quraraq işğal edilmiş ölkələrdə qoşunun sayını artırmış, vergilərin və xəracın toplanmasını qaydaya sala bilmişdir. I Daranın e.ə. 518-ci ildə keçirdiyi dövlət idarəçiliyinin yenidən təşkili və unfıkasiyası, yəni vahid şəkildə qurulması, əyalətlərin idarəçilik sistemini mərkəzdən idarə olunmasını asanlaşdırırdı. Yeni inzibati idarəçilik sistemi Əhəmənilər imperiyasının sonuna kimi dəyişilməmiş qaldı. I Daranın islahatı ilə şah dəftarxanası başda olmaqla böyük mərkəzi aparatı yaradılırdı. Mərkəzi idarəçilik aparatı Əhəməni impe 13 riyasının inzibati paytaxtı Suz şəhərində yerləşirdi. İmperiyanın mərkəzində yerləşən Suz şəhərindən əyalətlərə sərəncamlar göndərilir, geri qayıdanda isə satraplar və digər şah məmurları barədə məxfi məlumatlar gətirilirdi. Dövlət işləri ilə əlaqədar Misirdən başlayaraq Hindistana qədər bütün ali rütbəli məmurlar Suz şəhərinə gəlirdilər. İmperiyanın mühüm əyalət şəhərləri Babil, Ekbatan, Memfes və digər iri şəhərlərində də böyük ştatları olan dəftərxanalar fəaliyyət göstərirdi. Dövlət idarəçilik aparatına və bütün məmurlara nəzarət etmək üçün hazarapat (“minbaşı”) vəzifəsi təsis edilmişdir. Şahdan sonra mühüm vəzifəli şəxs olan hazarapat, həm də şahın şəxsi mühafizə dəstəsinin rəisi olmuşdur. Hazaparat dövlət dəftərxanasının da rəisi idi. Yalnız onun razılığı və iştirakı ilə qonaqları şahın hüzuruna aparırdılar. Şahdan sonra dövlətdə ikinci şəxs olan hazarapatın razılığı olmadan heç kim şahın otağına daxil ola bilməzdi. Əhəmənilər imperiyasında mühüm dövlət vəzifələrindən “ganza- bara” (“xəzinəqoruyucusu”), “hamarakara” (“hesabdar”), “qitepata” (“xəzinədar”), “databara” (“hakim”) və s. göstərmək olar. Şah dəftərxanasının idarə olunmasında bu məmurlann mühüm rolu olmuşdur. I Dara imperiyanı yerli idarəçilik - satraplıq adlanan inzibati-ver- gi dairələrinə bölmüşdür. 20 satraplığın əksəriyyəti imperiya ərazisinə daxil edilmiş dövlətlərin sərhədlərinə uyğun olumuşdur. Lakin ərazi baxımından bu bir çox hallarda həmin sərhədləri aşırdı. Yeni inzibati ərazi vahidlərinə satraplar (“şah nəzarətçiləri”) başçılıq edirdilər. Əhəməni hakimiyyətinin ilk illərində yerli şahların bir çoxu satrap təyin edilirdilər. I Daranın islahatı bütün satrap vəzifələrinin fars əyanlarının səlahij^ətində cəmləşməsi məqsədini güdürdü. Lakin Əhəmənilərin erkən hakimiyyəti dövründə satraplar mülki və hərbi funksiyalara malik olduqları halda, I Dara satraplann hakimiyyətini məhdudlaşdıraraq səlahİ5^ətlərin dəqiq həddini müəyyən edirdi. Belə ki, satraplar mülki canişin olmaqla inzibati əyalətdə təsərrüfatın idarə olunmasına, vergi və mülkiyyətlərin yerinə yetirilməsinə, öz sərhədləri daxilində əyalətin təhlükəsizliyinin təmin edilməsinə, yerli məmurların fəaliyyətinə nəzarət edilməsinə, gü-
Yüklə 3,65 Mb. Dostları ilə paylaş:
|