36
Zülalların bioloji xassələri-onların fermentativ, yəni biokatalitik aktivliyi ilə
əlaqədardır. Bəzi zülalların molekulunun quruluşu, həmçinin tərkiblərində
funksional qrupların olması biokimyəvi reaksiyaların sürətini artırır. Zülalların
bioloji xassələrindən biri də harmonal aktivliyi ilə əlaqədardır ki, bu da orqanı-
zmdə baş verən bir çox biokimyəvi reaksiyaların qrup halında aktivləşməsinə
səbəb olur.
Zülalların kimyəvi tərkibini öyrənmək üçün turş, əsasi və ya fermentativ
mühitdə hidroliz aparılır. Hazırda yüzlərlə zülalların tərkibində aminturşuların
keyfiyyətcə və kəmiyyətcə miqdarı öyrənilmişdir.
Zülalların tərkibində olan aminturşular iki yerə ayrılır: bütün zülalların
tərkibində həmişə rast olunan aminturşular. Bunlar 18 α-aminturşusu və iki
aminturşunun amidi-asparagin turşusunun amidi asparagin (Asn) və qlutamin
turşusunun amidi – qlutamın (Qln).
Zülallar α-aminturşularından (qlisin, prolin və oksiprolindən başqa) əmələ
gəlmişdir. Bütün zülal aminturşuları (qlisindən başqa) optiki aktivdir və L (sol)
izomer halındadırlar.
Zülalların tərkibində 18 α aminturşudan və iki amiddən başqa bəzi hallarda
oksiprolinə (oksiprolidin 2-karbon turşusu), ornitinə (α,δ diaminvalerian turşusu),
α-aminyağ turşusuna və selensistein (sistein turşusunda Se-də olur) turşusuna rast
gəlinir. α-aminturşularının tərkibində olan funksional qruplar orqanizmdə gedən
biokimyəvi reaksiyalara müxtəlif cür xassələr verir. Beləki, ─NH
2
və ─COOH
qrupları duz əmələgətirmə, ─SH və ─S─S─ qrupları reduksiyaedici-oksidləşdirici,
─NH
2
, ─OH, ─COOH qrupları alkilləşmə, ─OH qrupu fosforlaşma reaksiyalarını
verir.
Aminturşuların fiziki xassələri tərkibindəki aminturşu radikalların polyarlı-
ğından, uzunluğundan və ölçüsündən asılı olaraq müxtəlif cürdür. Aminturşu
radikalı zülalların polipeptid zəncirinin quruluşuna, zülalın fəza görünüşünə də
təsir edir. Beləki, qlisində olan fəal radikal (─CH
2
─CHNH
2
─COOH) polipeptid
zəncirinin hərəkət aktivliyini artırır və zülalların digər quruluşlarının yaranmasını
tezləşdirir.
Alanin, valin, leysin, izoleysin, fenilalanin və triptofanın radikalları az
polyardır, digər aminturşuların radikalları polyardır. Bu da onların müxtəlif
həlledicilərdə həll olma xassəsində özünü biruzə verir.
O O
HOOC
─ ─
CH CH
2
─
C HOOC
─ ─
CH CH
2
─
CH
2
─
C
│
NH
2
│
NH
2
NH
2
NH
2
Asparagin Qlutamın
37
Histidinin radikalı mühitin pH-dan asılı olaraq düzünə və tərsinə ionlaşaraq
(protonlaşaraq) fermentlərin aktiv mərkəzlərinin fəallaşmasında iştirak edir.
Amin turşuları tərkib və quruluşlarına görə 2 qrupa bölünürlər.
1. Asiklik
–
açıq zəncirli aminturşuları: qlisin, alanin serin, sistein, metionin və
s.
2. Siklik-qapalı zəncirli aminturşuları: treptofan, histidin, prolin, fenilalanin
və s.
Asiklik aminturşuları da öz növbəsində karboksil və amin qruplarının sayına
görə monoaminmonokarbon pH=7 (qlisin, alanin, fenilalanin), monoamindikarbon
pH
<7 (asparagin turşusu qlütamin turşusu) və diaminmonokarbon pH>7 (arginin,
lizin, ornitin) turşularına bölünür.
Aminturşu radikallarının müxtəlifliyi onların fiziki və kimyəvi xassələrinə
təsiri zülalların bir çox funksyalar daşımasına, digər biopolimerlərdən fərqlən-
məsinə və həyatın ən vacib komponenti olmasını təmin edir.
2. Peptidlər, tərkibi, bioloji rolu: Tərkibində 50-yə qədər aminturşusu saxla-
yan birləşmələr peptidlər adlanır.
Aminturşuların tərkibində amin (─NH
2
) və karboksil (─COOH) qruplarının
olması, onların bir-biri ilə birləşərək polikondensləşmə reaksiyası nəticəsində
peptidlərin əmələ gəlməsini təmin edir. Aminturşu qalıqları arasında yaranan rabitə
(─CO─NH─) peptid və ya amid rabitəsi adlanır.
Bu zaman alınan tripeptidin 6 izomeri ola bilər.
1) A – S – F alanilserilfenilalanin
H
2
N
─ ─
CH COOH + H
2
N
─ ─
CH COOH + H
2
N
─ ─
CH COOH →
│
│
│
CH
3
CH
2
OH CH
2
│
Alanin Serin C
6
H
5
Fenilalanin
→ H
2
N
─
─ ─ ─
─
─ ─ ─
─
CH C N CH C N CH COOH + 2H
2
O
│
║
│ │
║
│ │
CH
3
O H CH
2
OH O H CH
2
│
C
6
H
5
Alanilserilfenilalanin (tripeptid)
CH
2
-
─
CH
2
─
-
HN
+
HN
H
+-
N
-
CH
2
-
─
NH
NH
+
NH
7>
Dostları ilə paylaş: |