Qarshi davlat universiteti lingvistika kafedrasi tilshunoslik fanidan

lab undoshlari 2 ga 
a) lab-lab; b, p, m, v, r, t.
b) lab-tish; pastki lab va yuqori tish ishtirokiga m-n: v, f.
II. 2. Til undoshlari (til oldi, til o‘rta)
a) til oldi: [t, d, s, sh, n]
b) til o‘rta: [y]
v) til orqa: [q, g‘]
g) chuqur til orqa: [q, g‘, x]
Til oldi undoshlari o‘z navbatida dorsal (tish): [s, z, n];
apikal (tanglay); [t, d]
kakuminal (til orqa): [ch, sh, j]
tovushlarga ajratiladi.
I. 3. Bo‘g‘iz (tovushlari) undoshlari [h]
II Undoshlar hosil bo‘lish usuliga ko‘ra;
1) shovqin (eräutchlaute)
2) sonor (sonare) tovushlarga bo‘linadi.
II. 1. Shovqin hosil bo‘lish usuliga ko‘ra:
a) portlovchi [b, p, t, d] [b, p, t, k, d, d]
b) sirg‘aluvchi [v, f, s, t, j, x] [f, v, s, z, j, x, h]
c) affrikat qorishiq [u] [ch, j] (ch=t+sh, j=d+j; u=t+e); [pƒ, ts, ts]
II. 2. Sonor tovushlari [e, y, r]
a) burun (nasale) [m, n, ng] [m, n, ]
b) yon (Seitenlaute) [l] [e]
c) titroq (zitferlaute) [r] [r, R]
d) o‘rta [y]
III. Tovushlar paycha (ovoz)larining ishtirokiga ko‘ra shovqinli undoshlar 2 ga
bo‘linadi:
a) jarangli: [b, v, d, z, j, g‘, g]; [b, v, d, z, j, g, m, n, l, r, ]
b) jarangsiz: [p, f, t, s, sh, x, k]; [p, f, t, s, sh, e, k, pt, ts, ts, R, h,]

---

---

21
Nutqning fonetik bo‟linishi. 

Nutq tovushlari talaffuz davriga ko‘ra oldinma-keyin qolgan fonetik birliklarga
bo‘linadi. Bu bo‘linish fonetik bo‘linish yoki segmentatsiya (lot. ―Segmentus‖ –
bo‘lak) deb ham yuritiladi. Nutqning fonetik bo‘linishi tilshunoslikda har xil qaraladi.
Nutqning fonetik birliklari qo‘yidagilar.
1) fraza; 2) takt; 3) bug‘un; 4) tovush.
Har ikki tomonidan chuqur pauza bilan bo‘lingan eng katta fonetik birlik
(segment) frada deb aytiladi.
Gap sintaktik birlik. Fraza esa, A.M. Pishkovskiyning qayd qilishicha,
aktuallashgan gap bo‘lib, uning mazmuni, tugallanganligi intonatsion vositalar orqali
ifodalanadi. Shunga ko‘ra, fraza, fonetik birlik deb qaraladi.
Fraza taktlarga bo‘linadi. Fakt frazaning bir bo‘lagi hisoblanib, bar urg‘u
yordamida bir yoki bir necha bug‘unlarning ulanishidan tashkil topadi.
Taktlar bug‘unlarga bo‘linadi. Taktning bir yoki necha tovushlardan tashkil
topgan bo‘lagi bug‘un hisoblanadi.
Bug‘unlar tovushlarga bo‘linadi.
Urg‟u 
Talaffuzda bir yoki bir necha bug‘unlarni ajratib aytish urg‘u deyiladi.
Ko‘p bo‘g‘unli so‘zlarda bir yoki undosh ortiq bo‘g‘unlarni ajratib aytish so‘z
urg‘usi deyiladi.
Fraza yoki gaplardagi so‘zlarning biror bo‘g‘unini ajratib talaffuz qilish fraza
urg‘usi deyiladi.
Talaffuz kuchi yoki intensivlik asosiy xizmatni dinamik (kuch) urg‘usi deyiladi.
Asosiy tonning harakati (toshuvchi, ko‘tariluvchi va ko‘tarilib tushuvchi tonlar)
yordamida amalgam oshiriluvchi urg‘u muzikal (yoki melodik) urg‘u deb ataladi.
Bo‘g‘inning cho‘ziq talaffuzi urg‘uda asosiy bo‘lsa, kvantitatib (cho‘ziqlik yoki
miqdor) urg‘u deyiladi.
Rus, o‘zbek va nemis tillarida urg‘u talaffuz kuchi va bo‘g‘unning cho‘ziq
talaffuzi orqali belgilanadi. Shuning uchun ham bu tillarning urg‘usi dinamik-
kvantitativ urg‘u hisoblanadi. Qadimgi grek va hind, hozirgi serb-xorvat, litva, xitoy,
yapon kabi tillarning urg‘usi muzikaldir. Norveg, island, shved tillarida urg‘u kuch va
ton bilan bog‘liq. Shuning uchun ham bu tillarning urg‘usi dinamik-muzikal urg‘udir.
Hozirgi grek tili urg‘usi kvantitativ urg‘u deb ataladi.

---

---

22
So‘z urg‘usidan logic urg‘u farq qiladi. Logik urg‘u gapning actual bo‘linishida

so‘z va taktlarni ajratadi.