Qarshi davlat universiteti lingvistika kafedrasi tilshunoslik fanidan

Pozitsion o‟zgarishlar, Reduktsiya. 
Tovushlarning ma‘lum holatda ro‘y beruvchi o‘zgarishi pozitsion o‘zgarish deb
atadi. Pozitsion o‟zgarish uch xil:
1) urg‘uga nisbatan urg‘uli va urg‘usiz unlilar farqlanadi;
2) bug‘un va uning tabiatiga ko‘ra; ochiq va yopiq bug‘unlar farqlanadi.

---

---

24
3) So‘zdagi o‘rniga ko‘ra so‘z boshi, o‘rtasi va oxiridagi tovushlar va

ularning birikmalari farqlanadi.
Unli tovushlarning urg‘usiz bug‘unlarda kuchsizlashishi yoki o‘zgarishi
reduktsiya deyiladi.
Tovushlarning almashuvi.
Bir tildagi so‘zlarning har xil formalarida tovushlar almashuvi alternatsiya deb
ataladi. Tovushlar almashuvi ikki xil:
a) fonetik (pozitsion)
b) tarixiy
fonetik almashuv deb tilning hozirgi talaffuz normasi asosida ruy beruvchi
alternatsiyaga aytiladi. Sez-sezkanmoq.
Ba‘zi tovushlar almashuvchi tarixiy faktlar asosida aniqlanishi tarixiy tovush
almashuvlari deyiladi. O‘zbek tilida ba‘zi affikslar tarixiy jihatdan har xil bo‘lgan:
-gil, -g‘il, -qil, -kil; -goli, -g‘oli, -kali, -qali. ch\k\q.
Tovushlarning funksional jihati.
Asosiy fonologik tushunchalar
Nutq tovushlari ayrim holda (a, o, u) hech qanday ma‘noga ega bo‘lmaydi. So‘z,
so‘z formalarni va morfemalarni tashkil etuvchi va ularning ma‘nolarini farqlash
uchun xizmat qiluvchi eng kichik, boshqa bo‘laklarga bo‘linmaydigan til birligi
fonema (grekcha-tovush, ovoz) deyiladi.
m-n: tol-til, kel-kul, qo‘l-ko‘l, pok-nok-tok fonologiya (grekcha pona-tovush, logos-
talimot).
Fonemar tilning eng kichik bo‘linmas segment birligidir. M-n: paxta so‘zi
l, a, x, t, a beshta fonemaga bo‘linadi.
Fonologiyaning fonemalar birliklarini (gs, dz, kt, vz, qz, g‘g) o‘rnashuvchi qismi
fonotastika deyiladi.
Fonologik birliklar: fonema, bug‘un, urg‘u va intonatsiya ishda qo‘yidagi
funktsiyalarni bajaradi:
1)
tildagi yirik ma‘noda birliklarni tashkil etuvchilik funktsiyasini bajaradi.
2)
Farqlovchilik yoki differentsial funktsiyani bajaradi; tol-qol, olma (meva) –
olma. Tuxta (ism) –to‘xta.
3)
Nutqda fonologik birliklar so‘z va morfemalarni hamda frazalarni chegaralash
funktsiyasini yoki delimitative (lot. kimistus-chegara) bajaradi: ng bilan so‘z
boshlanmaydi, h-b-n tugamaydi o‘nta kam bir-o‘nta kampir bilan farqlanadi

---

---

25
4)

Bug‘un urg‘u va intonatsiya nutqni ifodali qilish uchun ekspressiv funksiya
bajaradi.
Bu fonolostilistikada o‘rganiladi. Unli yoki undosh tovushlarni cho‘zib aytish,
intonatsiyaning melodiyasi va urg‘usini odatdagidan boshqacha aytish xususiyatlari
fonostilistik belgilardir.