Qarshi davlat universiteti lingvistika kafedrasi tilshunoslik fanidan

Fonetika ham 2 ga 
1) tovushlarning tildagi funksional tomonlarini segmental fonologiya
(fonomika, fonomatika) o‘rganadi
2) bug‘un, urug‘ va intonatsiyaning funktsional alomatlarini supersigmental
fonologiya o‘rganadi.
Fonetika fiziologiya va fizika fanlari bilan ham bog‘liq.
Tildagi fonetik xususiyatlarning rivojlanishini o‘rganadigan soha tarixiy
(diokronik) fonetika.
Hozirgi davr tilshunosligida jahon tillarining fonetikasidagi o‘xshash va farqli
tomonlarini o‘rganadigan soha qiyosiy tipologik fonetika deb atadi.
Talaffuz organlari va tovushlarining artikulatsiyasi. Aktiv organlar til, lab,
yumshoq tashlay tovush paychalari. Passiv organlar: tish, milk, qattiq tanglay, upka,
burun bo‘shlig‘i.
Tovushlarning hosil bo‘lishida ishtirok etuvchi nutq mehanizmlari harakatining
yig‘indisi artikulyatsiya deb ataladi.
Akustik fonetika 
Nutq tovushlari sekundiga taxminan 1,100 marta tezlik bilan havo oqimining
mexanik tebranishi natijasidir. Tovushlar asosan ikki asosiy akustik belgiga ega:
amplitude va chastota. Amplitude (tebranish to‘lqini) eshitish jihatidan tovushning
ko‘chiga ovozning baland yoki pasligiga to‘g‘ri keladi. Agar tebranish harakati tez
bo‘lsa, tovush baland tebranish chastotasiga ega bo‘ladi va aksincha. Tebranish
chastotasi gerst (yoki har sekundda qaytaruvchi sikl). Bir gerst bir sekunda bo‘ladigan
tebranish davriga tengdir.

---

---

18
Inson 15 dan 15000 gerstgacha bo‘lgan tovushlarni eshitib his qila oladi. 15 dan

kichigi inodri tovush. 15000 dan yuqorisi ultra tovushlar.
Ekspremental fonetika metodlari. Hozirgi davr fonetikasida ikki asosiy metod
mavjud. Sub‘yektiv va ob‘yektiv. Sub‘yektiv metod talaffuzni bevosita (ko‘rish yoki
eshitish) ko‘zatishdan iborat.
Ob‘yektiv metod texnik apparatura yordamida aniqlanuvchi atrikultsion-akustik
xususiyatlar ekspremental fonetik tekshirish nutqni yoki nutqni insibrumental tasnif
eshitishdir.
Artikulyatsiyani o‘rganuvchi metodlar ichida palatozlafiya va rentgenografiya
alohida o‘rin tutadi. Palatografiya-sun‘iy tanglay yordamida tilning holatini
aniqlashdir.
Rentgenozgrafiya va pinorentgenografiya tovushning artikulyatsiyani juda aniq
ko‘rsatib beradi.
Osillografiyalar tovush hosil bo‘lishidagi garmonis tebranishlarni, nutq
intonatsiyasini va frazani ma‘no bo‘laklarga bo‘lishni o‘rganish imkonini beradi.