Qarshi davlat universiteti lingvistika kafedrasi tilshunoslik fanidan

Intonatsiya
Frazaviy urg‘u, melodis, retm, initensivlik, temp, tembr kabi prosodic
elementlarning birligidan iborat bo‘lib, tilda har xil sintaktik, ekspressiv va emotsional
ma‘nolarni ifodalovchi murakkab hodisa intonatsiya deyiladi.
Intonatsiyaning komponentlari:
1) melodiya; 2) frazaviy urg‘u, 3) intensivlik 4) ritm, 5) temp 6) tembr
1. Melodiya – asosiy avoz tonining harakatini (nutq ohangining tushish yoki
kutarilishi) ko‘rsatadi.
2. Frazaviy urg‘u – nutqdagi biror elementni (so‘z, bug‘un, so‘z birikmasini) alohida
ajratib talaffuz etish bilan harakterlanadi.
3. Kuchli va kuchsiz talaffuz va nafle kuchi intensivlikni bildiradi.
4. Fraza va taktlarda urg‘uli va urg‘usiz hamda cho‘ziq va qisqa bug‘unlarning
almashib turishi ritm deb ataladi.
5. Talaffuzning vaqti, uning tezligi nutq tempi deyiladi.
6. Nutqda ovozning har xil o‘rgarishlari va bu orqali nutqning turli emotsional
eskpressiv ifodalanishi ovoz tembri deb yuritiladi.
Talaffuzi va eshitilishi jihatdan nutqdagi psixologik real birliklar sifatida bug‘un, so‘z
sintagma va frazalardir.
Akademik L.V.Sherba ―Nutq jarayonida alohida bir ma‘noni ifodalovchi, bir
yoki bir necha ritlik gruppalardan tashkil topgan fonetik birlikni‖ sintagma deb atagan.
Nutq tovushlarining variantlari va variatsiyalari. 
Bug‘un so‘z, fraza tarkibiga kiruvchi nutq tovushlari bir-biriga ta‘sir qilishi
natijasida tovush o‘zgarishi fonetik protess deb ataladi.
Fonetik protess ikki xil:
1. Kombinator o‘zgarish: ketdi, lodka, stadt.
2. pozitsion: Kleid, ozod, corod
3. Stadt, Kleid, lodka, gorod, ketdi, ozod.
Nutqda tovushlarning qo‘shni tovushlar ta‘sirida miqdor va sifat belgilarining
o‘zgarishi kombinator o‘zgarishlar deyiladi.
Nutqda
tovushlarning
kombinator
o‘zgarishlariga
akkomodatsiya,
assimilyatsiya, dissimilyatsiya, dieriza, epentiza, gaplologiyaproteza, metateza kabi
fonetika hodisalari kiradi.

---

---

23
a)

Akkomadatsiya (lot. assomodatio-―Moslashuv‖) talaffuz iqtisodi bilan uzviy
bog‘liqbo‘lgan fonetik protess. Progressive, regressiv, o‘zaro akkomodatsiya.
b)
Assimilyatsiya (lot. assimilation-o‘xshash bo‘lish) tovushlarning bir-biriga
ta‘siri natijasida ulardan birining ikkinchisiga o‘xshab qolish hodisadir. Sotda, gibt,
legt.
progressiv as: sotda, otgan, lodka, karbka, gibt, vedt.
pegressiv as: taqsimot (taxs) ketken, sunnay
distant as: o‘xshash bo‘lib qoluvchi tovushlar yonmayon bo‘lsa, kontakt, ular
orasida boshqa tovushlar bo‘lib, o‘xshash bo‘lib qoluvchi tovushlar bir –biridan uzoq
bo‘lsa, distant assimilyatsiya deyiladi. Distant assimilyatsiya turkey, fin-ugor, ba‘zan
german tillarida ko‘proq unlilarning o‘zaro ta‘siri natijasida ro‘y beradi. Nemis tilida
otlarning ko‘plik qo‘shimchasidagi ega bo‘ladi.
Bu hodisa umlaut deyiladi.
Buch – Bücher, Sohn – Söhnek
Dissimilyatsiya – So‘zdagi talaffuzi bir-biriga o‘xshash ikki tovushdan biri
o‘zgarib, ular biror artikulatidan-akustik belgisi, yoki bir necha belgilari bilan
farqlanib qolsa dissimilyatsiya (lot.dussimilatio-―o‘xshamaslik‖) deyiladi. Tambov-
Tanbov.
Metateza-hodisasi tovushlar yoki bo‘g‘unlarning so‘z sostavida o‘zaro o‘rin
almashishidir. Tuproq – Tuproq, supra-surpa
Yonma-yon tovushlarning o‘zaro o‘rin almashuvi inversiyadir.
Dieriza (yoki tushib qoldirish) hodisasi undosh tovushlarning talaffuzda tushib
qolishidir.go‘sht-go‘sh.
Gaplologiya bir xil yoki o‘xshash bug‘unlardan birining tushib qolishidir.
Morfofonologiya-morfonilogiya, sarig‘ yog‘-saryog‘.
Epinteza – so‘zga tovush qo‘shib aytish hodisasi. Ishqboz-ishqiboz.
Proteza so‘zning boshlang‘ich qismiga tovushlarni qo‘shib aytish hodisasi.
Stantsiya-istansa, sprabka isipravka, stol, ustol.