21
xojali’q ha’m u’y-ruwzi’ger buyi’mlari’
ju’da’ na’zik formalar menen bezeledi.
Bezelgen mi’s a’sbaplar Buxara, Qoqan,
Samarqand, Qarshi’ ha’m Xiywa qalalari’nda
ko’birek islenedi. Mi’skerlik boyi’nsha bul
qala ustalari’ni’n’ wo’zine ta’n islew usi’l-
lari’ bar. Tabaq, podnos, chay i’di’s, gu’ze
ha’m mi’s qumanlar mi’skerlikte yen’
ko’p tarqalg’an buyi’mlar.
Wo’zbek xalqi’ a’meliy ko’rkem wo’ner-
din’ tu’rleri ishinde tag’i’nshaq ko’rkem
wo’neri bolg’an zergerlik ayri’qsha wori’n
iyeleydi. Zergerlik buyi’mlari’n islew ju’da’
na’zik jumi’s. Gu’mis, alti’n, mi’s tiykarg’i’ shiyki zat yesaplanadi’.
Wo’zbek zergerligi ju’da’ a’yyemgi tariyxqa iye. Erami’zg’a shekem
bolg’an I a’sirden baslap Ayritom, Afraciab, Dalvarzintepa, Xol-
chayon, Balali’qto’bede mu’sinler, diywal nag’i’slari’, arqali’ zerger-
lik ko’rkem wo’neri rawajlani’p ati’rg’anli’g’i’n ko’riw mu’mkin.
Mi’sali’, Xorezmde shiysheden islengen ari’slan ha’m qurbaqa
tu’rindegi monshaqlar tabi’lg’an.
Mi’s i’di’slar
Zergerlik buyi’mlari’
22
XIII — XIV a’sirlerge shekem zergerlik buyi’mlari’nda ko’pshili-
ginde haywanlar su’wretlengen bolsa, keyinnen bolsa, arab jazi’wlari’
kompoziciyag’a kiri p, wo’zine ta’n ko’rinis berdi. XVIII a’sirde
birinshi ma’rte alti’n ten’geler islep shi’g’ari’la basladi’. Zergerlik
buyi’mlari’ alti’nnan, gu’misten ha’m basqa materiallardan islengen.
XIX — XX a’sir baslari’nda Worta Aziyada ko’rkem wo’nerment-
shilik rawajlandi’. Ko’plegen qalalarda usta zergerler boli’p, wolar
arnawli’ ma’ha’lle-ma’ha’lle boli’p jasag’an. Soni’n’ ushi’n zerger
zergeren ma’ha’lle dep ju’rgizilgen.
Birinshi da’rejeli taslar — almaz, sapfir, izumurd (gawhar), mer-
wert, aleksandrit, alti’n, platina, hinji (jemchug). Yekinshi da’rejeli
taslar — akvamarin, topaz, vorobevit, qi’zi’l turmalin, sirkon. Ushinshi
da’rejeli taslar — nefrit, feruza, kordierit, gagat, malaxit, xrustal ha’m
basqalar.
Zergerlikte i’lay woshaq, teri, ju’da’ shi’damli’ i’laylar, kep-
ser, naysha, temir qi’sqi’shlar, sho’kkishler, metall taxta, keskish
a’sbaplar, shartas, qa’li pler, qayshi’lar qollani’ladi’. Ta’biyiy i’laydan
ha’r tu’rli i’di’slar islep, wolarg’a ren’ beriw — bul a’meliy ko’rkem
wo’nerdin’
gu’lalshi’li’q tu’rine tiyisli. Wol ju’da’ a’yyem za-
mannan rawajlang’an. Gu’lalshi’li’q
ko’rkem wo’nerine sopol ha’m farfor
i’di’slar, sonday-aq, i’laydan islengen
woyi’nshi’qlar kiredi.
Wo’zbek gu’lalshi’li’q buyi’mla-
ri’ni’n’ bezew kompoziciyalari’
wo’simlik formasi’ ha’m geome-
triyali’q elementlerge bayli’g’i’, ha’r
qi’yli’li’g’i’, boyawlar gammasi’ni’n’
ani’qli’g’i’ menen aji’rali’p turadi’.
Wolarda feruza ren’ baxi’t keltiriwshi
belgi si’pati’nda ko’p qollani’ladi’.
Gu’lalshi’li’q O’zbekistan arxi-
tekturasi’nda da ken’ qollani’lg’an.
Medrese, meshit, ka’rwan saray,
Ko’rkem gu’lalshi’li’q
23
hammomlardi’n’ (monshalardi’n’)
u’lken bas yesiklerinde, bo’lme
ishlerindegi diywal nag’i’slari’nda
gu’lalshi’li’q ko’rkem wo’nerinin’
u’lgileri wo’z ko’rinisin tapqan.
Ha’zirde gu’lalshi’li’qtan ja’ma’a’t,
turaq jay imaratlari’n bezetiwde ken’
qollani’lmaqta.
O’zbekistan gu’lalshi’li’q ko’rkem
wo’nerin rawajlandi’ri’wda gu’lal-
shi’lardan U.Juraqulov, M.Rahimov,
U . U s m a n o v , I . N a z r u l l a y e v ,
A.Rahimov ha’m basqa bir qa-
tar ustalar wo’zlerinin’ salmaqli’
u’leslerin qospaqta.
A’meliy ko’rkem wo’nerdin’ ken’
tarqalg’an ha’m yen’ uluwmali’q tu’ri
kesteshilik boli’p, wol
a’yyemgi da’stu’rlerge iye. Wo’zbek kesteshili-ginde gu’lda’ste,
majnu’ntal, quyash, geyde terek shaqalari’na qong’an quslar, haywan
ha’m adam su’wretlerin de ushi’ratami’z.
O’zbekistanni’n’ yen’ a’yyemgi ma’deniyat woraylari’ yesap-
lang’an Buxara ha’m Samarqand syuzaneleri wo’zinin’ ayqi’n ren’i,
formalari’ni’n’ ha’r tu’rliligi ha’m ju’da’ na’zik tigiliwi menen
aji’raladi’. Shahrisabzli hayallar tikken kesteshilik buyi’mlari’ bolsa,
ko’birek gilemdi yesletedi.
Wo’zbek kesteshiliginde taqi’ya ayri’qsha wori’n iyeleydi. Shahri-
sabzdi’n’ gilem taqi’yasi’, Buxarani’n’ zer taqi’yasi’, Ferg’anani’n’
chust taqi’yasi’, nag’i’sli’ taqi’ya, maqpal ha’m basqa taqi’yalar Worta
Aziya xali’qlari’ arasi’nda ken’ tarqalg’an. Taqi’ya u’lgileri ishinde
yen’ belgili chust taqi’yalari’ boli’p tabi’ladi’. Qara atlas (yamasa
satin) u’stine ji pek penen tigilgen badam gu’lli (yamasa buri’sh),
jiyekke tu’sirilgen gu’ller taqi’yag’a suli’wli’q bag’i’shlaydi’.
Kesteshilik ko’rkem wo’nerindegi belbew, qol woramal, sandalpech
ha’m ha’r tu’rli dorbalarda ko’rkem bezeledi.
Taqi’yalar
24
Wo’zbek kesteshiliginin’ da’stu’rleri
ha’zirgi ku’nde de dawam yettirili p,
tabi’sli’ rawajlanbaqta. Keyinnen kes-
teshilik ko’rkem wo’nerinde adam-
lar portretin sa’wlelendiriw de payda
boldi’.
Worta Aziya xali’qlari’ a’yyemnen
wo’zlerinin’
nag’i’s toqi’wshi’li’q
ko’rkem wo’neri menen maqtanadi’.
Nag’i’s tigiwshilikte tiykarg’i’ mate-
rial si’pati’nda ji pek ji pler ha’m maq-
paldan paydalani’ladi’. Ustalar zer
tigiwdin’ yeki tu’rin qollanadi’. Birin-
shisi, fondi’ zer menen tigi p tolti’ri’w
ha’m yekinshisi — nag’i’slardi’ zer
menen tigi p tolti’ri’w. Sheberler or-
namental ha’m syujetli kompoziciya-
larda, ko’pshiliginde, wo’simliklerdi su’wretleydi: gu’ller, japi’raqlar,
badam tu’pleri, paxta usi’lar qatari’na kiredi. Keyingi waqi’tlarda
nag’i’s toqi’wshi’li’q buyi’mlari’nda janli’ na’rseler su’wretlenetug’i’n
boldi’. A’yyemnnen nag’i’s toqi’wshi’li’q Buxara ha’m Samarqand
qalalari’nda ken’ rawajlang’an. Son’g’i’ da’wirde nag’i’s tigiwshi
ustalari’ni’n’ sharayatlari’ jaqsi’lani’wi’ na’tiyjesinde, jumi’slari’
do’retiwshilik bag’dar aldi’. Na’tiyjede ha’r qi’yli’ sawg’a ha’m
uluwma nag’i’s tigiw buyi’mlari’ jarati’la basladi’. Ha’zirgi ku’nde
nag’i’s tigiwshilik buyi’mlari’ Buxaradag’i’ arnawli’ nag’i’s tigiwshilik
fabrikasi’nda ko’plep islep shi’g’ari’lmaqta.
Dizayn ko’rkem wo’nerinin’ su’wretlew qurallari’
Tilimizde «dizayn» atamasi’ payda bolg’ani’na ko’p bolg’an joq.
Dizayn — Inglis tilinen ali’ng’an so’z boli’p, si’zi’lma, su’wret, joybar
ma’nislerin an’latadi’. Dizayn — islew, woylap tabi’w tu’siniklerin;
dizayner — xudojnik, konstruktor; dizayn — formasi’ — buyi’mni’n’
si’rtqi’ tu’ri ma’nislerin bildiredi.
Nag’i’s tigiwshilik
Dostları ilə paylaş: |