126
dep ataladi’. Wo’z waqti’nda Iskender Ikramov ta’repinen
A. Nawayi’ni’n’ «Lirika» atli’ to’rt tomli’q toplami’na islengen
su’wretleri xudojnik do’retpesinin’ gu’llengen da’wirinde islengen
jumi’slari’nan yesaplanadi’.
Illyustraciya kitap mazmuni’ menen baylani’sli’ boli’p, woni’
tu’sinikli boli’wi’na xi’zmet yetetug’i’n su’wret boli’p tabi’ladi’.
Illyustrativ su’wret islew sabaqlari’ a’debiyat sabaqlari’ menen
wo’z ara baylani’sta a’melge asi’ri’ladi’. Illyustraciya islewge kirisiw-
den aldi’n xudojnik shi’g’armani’ jaqsi’lap u’yreni p shi’g’i’wi’,
shi’g’armadag’i’ waqi’ya payda boli’p ati’rg’an da’wirge baylani’sli’
materiallardi’ toplawi’, sol da’wir adamlari’ni’n’ ma’deniyati’ ha’m
turmi’si’n, ma’mleket ta’biyati’n bili p ali’wi’ kerek boladi’.
F. Basharova. Wo’zbek xali’q yerteklerine illyustraciya
127
G ’ a f u r G ’ u l a m n i ’ n ’ « S h u m
bala» shi’g’armasi’ndag’i’ shum bala
obrazi’ a’debiy shi’g’arma qaha-
rmani’ si’pati’nda ali’ni’p, wog’an
illyustraciyalar islengen. Su’wretlerde
ko’ri p turg’ani’mi’zday, bul illyus-
traciyalar tikkeley kitap bezewi
mazmuni’ menen baylani’sli’ halda
ali’p bari’lg’an. Shi’g’armadag’i’
q i ’ z i ’ q l i ’ w a q i ’ y a , h a ’ d i y s e l e r
tan’lap ali’ni’p, wolarg’a say es-
kizler si’zi’lg’an. Bul su’wretlerde
shum balani’n’ anasi’nan jasi’ri’ni’p
gu’zeden may ha’m ha’wlisindegi
tawi’qlardi’n’ ma’yeginen ali’p
T. Muhamedov. Wo’zbek xali’q yertekleri
Yertekke islengen illyustraciya
128
ko’shege shi’g’i’p keti p barati’rg’an waqti’nda anasi’ woni’ ko’ri p
qali’p, uri’si’p ati’rg’ani’ su’wretlengen.
Keyingi jag’daylarda shum balani’n’ wo’zinin’ qi’lmi’si’nan
qorqi’p turg’ani’, wo’zgelerdin’ u’yine kiri p ali’p, tandi’rdi’n’
ishinde jasi’ri’ni’p woti’rg’ani’ ha’m wo’zinin’ qi’lg’an sumli’g’i’nan
su’ysingeni, qalaberse, mollani’n’ shum balag’a na’siyat beri p
ati’rg’an jag’dayi’na eskiz islengen.
129
Shi’g’arma qaharmani’ obrazi’ni’n’ si’rtqi’ ko’rinisleri, is-
ha’reketlerinde kambag’al, jarli’ miymandos, a’piwayi’ yekenligin
ko’riwimiz mu’mkin.
Sonnan keyin ha’r tu’rli variantlarda islengen usi’ da’stanlarg’a
tiykarlang’an kompoziciyalardi’ ja’rdem tiykari’nda «Alpami’s»,
«Go’r ug’li’», «A’wezxan», «J. Manguberdi» si’yaqli’lardi’n’ ayri’qsha
su’wretlengen illyustraciyalari’ beriliwi mu’mkin.
Shi’g’armada islengen illyustraciya kompoziciyasi’n du’ziwde ha’r
tu’rli illyustraciya su’wretlerinen paydalani’p, qa’lemde eskizi islenedi.
Qa’lemde islengen eskizdi birme-bir baqlap, qa’teleri du’zetiledi.
1. A’debiy shi’g’armada qaharman qalay su’wretlenedi?
2. A’debiy shi’g’armalardi’n’ mazmuni’ qalay ko’rsetiledi?
3. «Shum bala» shi’g’armasi’nda neler ko’rsetilgen?
4. Shi’g’armadag’i’ obrazlar haqqi’nda qanday pikirdesiz?
Tapsi’rma. Sabaqta qa’lemde si’zi’lg’an kompoziciyani’ ren’ge boyap
keliw.
3 2 — 3 3 - s a b a q l a r . REN’LI SU’WRET YAMASA
GRAFIKALI’Q USI’LDA PORTRET ISLEW
Portret sali’wdi’n’ birinshi basqi’shi’ za’ru’r a’hmiyetke iye.
Portrettin’ mazmunli’ shi’g’i’wi’ usi’ basqi’shti’ duri’s wori’nlawg’a
baylani’sli’. Sebebi bul basqi’sh su’wrettin’ tiykari’ yesaplanadi’.
Wori’nlaw basqi’shi’ni’n’ ni’zamli’qlari’na tayani’p, basti’n’ uluwma
formasi’ qag’az betine si’zi’ladi’. Bul jerde basti’n’ aldi’ng’i’ ha’m
to’mengi ta’replerinen basqa ta’replerine baylani’sli’ ko’birek wori’n
qaldi’ri’ladi’. Wonnan si’zi’q ja’rdeminde basti’n’ buri’li’w bag’-
dari’n belgilep, tik worta si’zi’q wo’tkeriledi, bul si’zi’q yen’se, qas
arali’g’i’ni’n’ muri’n ushi’ ha’m iyektin’ tayani’sh noqatlari’nan
aylana ta’rizdegi si’zi’qti’ payda yetedi. Tayani’sh noqatlari’nan
ko’zdin’ ko’sherlerine parallel ja’rdemshi si’zi’qlar ju’rgizi-
li p, basti’n’ tiykarg’i’ qatnaslari’ belgilenedi. Sali’sti’ri’w ushi’n
9 — Su’wretlew wo’neri
130
qatnas wo’lshemine muri’nni’n’
uzi’nli’g’i’ ali’nadi’. Bul jerde
ko’zdin’ ko’sherleri basti’n’ da
gorizontal ko’sheri boli’p yesap-
lanadi’. Usi’ si’zi’q uzi’nli’g’i’nan
ko’zlerdin’ shetki noqatlari’,
qulaqti’n’ yesitiw tesigi si’rtqi’
formasi’ belgilep ali’nadi’.
Yekinshi basqi’shta basti’n’ tiy-
karg’i’ bulshi’q yetlerinin’ uluwma
forma du’zilisi belgilenedi.
Da’slepki basqi’shta muri’nni’n’
worni’ belgilengen bolsa, yendi
woni’n’ uluwma si’zi’qli’ qanqasi’
su’wretlenedi. Woni’n’ uluwma
formasi’ prizmag’a uqsap, to’rt te-
gislikten ibarat. Muri’nni’n’ yeni
ko’zdin’ uzi’nli’g’i’na ten’ ha’m sol qatari’ ko’zdin’ sheke noqati’
menen basti’n’ sheke jiyek si’zi’g’i’na deyin arali’q wo’lshemi de
ten’dey boli’wi’ mu’mkin. Solay yeti p, muri’n yeni basti’n’ kesesin
wo’lsheytug’i’n wo’lshem yesaplanadi’. Basti’n’ kesesi jeti muri’n
yenine ten’ (yeki qulaq si’pi’rasi’n yesapqa alg’an halda). Bul
wo’lshem menen basti’n’ tik uzi’nli’g’i’n da belgilew mu’mkin, biraq
ko’birek basti’n’ boyi’ muri’n uzi’nli’g’i’ menen wo’lsheni p kelgen.
Usi’ wo’lshem menen yesaplag’anda basti’n’ uzi’nli’g’i’ u’sh yari’m
muri’n uzi’nli’g’i’na ten’ keledi. Bul sali’sti’ri’w to’mendegishe:
iyektin’ to’mengi sheke noqati’nan muri’n ushi’na shekem won-
nan qas si’zi’g’i’na shekem ha’m qastan man’lay du’mpegine
shekem bolg’an arali’qlar. Man’lay du’mpeginen to’besine shekem
bolg’an arali’q usi’ wo’lshemnin’ yari’mi’na ten’ keledi. Muri’ndi’
su’wretlew procesinde woni’n’ yeki ta’repinde ko’z kesesinin’
uluwma formasi’n, si’zi’p, ishine shar ta’rizli ko’z almasi’ belgile-
nedi. Wonnan u’stingi qabag’i’ menen asti’ng’i’ qabag’i’ni’n’ ko’z
wortali’g’i’nan qansha arali’qta jaylasqanli’g’i’ ani’qlanadi’. Ko’zdi
Portretti su’wretlew basqi’shlari’
131
su’wretlew waqti’nda yekewin de bir waqi’tta
(parallel) si’zi’w kerek, sebebi, wolar bas (ju’z)
ti’n’ yeki ta’repinde simmetriyali’q tegislikte jay-
lasqan. Qulaqti’ si’zg’anda da usi’ usi’ldi’ qollani’w
kerek. Usi’ jerde bir na’rseni yesleti p wo’tiwimiz
kerek. Muri’ndi’ su’wretlew dawami’nda qulaqti’n’
da du’zilisin belgilew kerek, sebebi wolardi’n’
uzi’nli’g’i’ birdey ha’m bir qatarda jaylasqan.
Su’wretleni p ati’rg’an basti’n’ aldi’nan yemes,
al to’rtten u’sh bo’lim buri’li’wi’nda bolg’ani’
ushi’n keyingi ko’rinistegi ko’z yamasa qulaq jaqi’-
ni’raqta jaylasqan ko’z benen qulaqtan azg’ana
bolsa da kishirek boladi’. Bul perspektiva ni’zami’
boli’p, woni’ a’melde qollani’w yaddan shi’qpawi’
kerek.
Awi’z du’zilisin si’zg’anda muri’n menen iyek
arali’g’i’ u’sh bo’lekke bo’linedi. Joqari’ bo’lekte
awi’z jaylasadi’, bo’lek si’zi’g’i’ awi’zdi’n’ ko’sher
si’zi’g’i’ yesaplanadi’. Son’ awi’zdi’n’ sheke noqat-
lari’ — joqari’ ha’m to’mengi yerinnin’ arali’q qat-
naslari’ belgilenedi. Joqari’ yerindi muri’n menen baylani’sti’ri’wshi’
qi’ri’na si’zi’qlar ju’rgiziledi, si’zi’qti’n’ yerin menen qosi’lg’an jeri
joqari’ ta’repke sali’sti’rg’anda ken’irek boladi’. Uluwma, bas bul-
shi’q yetlerin si’zi’w waqti’nda wolardi’n’ qatnaslari’n tekseri p, saya
jaqti’lari’ belgileni p, shtrixlardi’n’ beriliwi maqsetke muwapi’q.
U’shinshi basqi’sh — shashti’ su’wretlew procesi. Shashti’ si’z-
g’anda woni’n’ jaqti’ bo’limi adam betinin’ sayasi’na sali’sti’rg’anda
toyg’i’n qara boladi’. Shtrixlardi’ shashti’n’ bag’dari’na qarap
ju’rgiziw kerek, sebebi bul woni’n’ ta’biyiyligin ko’rsetedi’. Bul
basqi’shta ko’zdi si’zi’wg’a da a’hmiyet beriw kerek. Ko’z adam
betinin’ «aynasi’». Ko’z arqali’ adamni’n’ ishki du’nyasi’ ha’m jas
wo’zgesheliklerin ko’rsetiw mu’mkin. Soni’n’ ushi’n su’wrettegi
ko’rinis adamni’n’ ta’biyiy ko’rinisine uqsasli’g’i’ ko’birek ko’z
yamasa ko’z qarashi’g’i’n sheber su’wretlewge baylani’sli’.
Ten’lesler
jumi’slari’
132
Joqari’dag’i’ u’sh basqi’shta su’wretlew uluwmadan jekeligine qa-
rap islengen bolsa, bul jerde, kerisinshe, jekeden uluwmag’a qarap
su’wretlenedi, yag’ni’y basti’n’ ko’rinisi uluwmalasti’ri’p juwmaqla-
nadi’.
Portretti ren’li su’wrette sali’w da ju’da’ a’hmiyetke iye. Grafika-
li’q usi’li’nda islew si’yaqli’ ren’li su’wrette de basqi’shli’ su’wretler
islew, mu’mkin. Ren’ menen islegende wonda ha’r qi’yli’ boyawlar
bolmawi’ kerek. Portretti ren’de islew ushi’n tiykarg’i’ ren’lerdi
ko’rsetiwshi boyawlardi’ tawi’p, wolardan duri’s paydalani’w kerek.
1 Grafikali’q usi’lda portret qalay islenedi?
2. Portretti islewde nelerge itibar beriw kerek?
3. Qag’azg’a qalay jaylasti’ri’ladi’?
4. Portrette qatnaslar wo’lshemi qalay a’melge asi’ri’ladi’?
5. Portret islewde shtrix bag’dari’ qalay ju’rgiziledi?
Tapsi’rma. Ren’li su’wrette portret islew.
3 4 - s a b a q . JI’L DAWAMI’NDA ISLENGEN
JUMI’SLARDI’N’ JUWMAG’I’
Ji’l dawami’nda wo’zlestirilgen bo’limlerdi ani’qlaw boyi’nsha
sorawlar menen baslanadi. Wolar to’mendegi mazmunda boladi’.
1. Su’wretlew wo’nerinin’ qanday su’wretlew qurallari’n
u’yrendin’iz?
2. Su’wretlew wo’neri sabaqlari’nda qanday woqi’w qurallari’
qollani’ladi’?
3. Su’wretlew wo’nerinde qanday atamalardi’ bilesiz?
4. Xudojniklerdin’ qaysi’ shi’g’armalari’ni’n’ atlari’n bilesiz?
5. Mu’sinshilerdin’ qaysi’ shi’g’armalari’n bilesiz?
6. Animalistlik janr degen ne ha’m kimler bul janrda islegen?
Berilgen juwaplar arqali’ bo’limler ani’qlanadi’. Ji’l dawami’nda
islengen a’meliy jumi’slar (qa’lem su’wret, ren’li su’wret, mu’sinshilik
ha’m t.b.) ko’rsetili p, talqi’lanadi’. Gezektegi tapsi’rmalarda jazg’i’
jumi’slar haqqi’nda jol-joba ha’m ko’rsetpeler beriledi. Wol shama
133
menen to’mendegi mazmunda
boladi’.
Ji’l dawami’nda su’wretlew
wo’nerinen iyelengen ko’nlik-
pelerin bekkemlew ha’m bi-
limlerin ken’eyttiriw maqsetin-
de jazg’i’ dem ali’s ku’nlerinde
su’wretlew wo’neri menen
shug’i’llani’p turi’wg’a tuwri’
keledi. Buni’n’ ushi’n vat-
man ha’m akvarel qag’azlar,
a’piwayi’ qara ha’m ren’li
qa’lemler, akvarel boyawi’, qi’lqa’lemler, plastilin, ko’mir, sangina ha’m
basqalardi’ jumi’sqa tayarlap qoyi’w kerek.
Su’wretlew ha’m a’mely wo’nerge baylani’sli’ reprodukciyalardi’
xudojnikler shi’g’armalari’ni’n’ nusqalari’n ha’r tu’rli jurnallardan
ali’p toplaw kerek boladi’. A’lbette, shi’g’armani’ jaratqan xudoj-
niktin’ ha’m shi’g’armani’n’ ati’n, ji’li’n jazi’p qoyi’w kerek. Dem
ali’s ku’nlerinde do’gerek-a’tirapi’n’i’zdag’i’ go’zzal ko’rinislerdi
boyawda islew, qus ha’m haywanlardi’n’ mu’sinin plastilin yamasa
i’layda islew de qi’zi’qli’ boli’p tabi’ladi’.
PAYDALANI’LG’AN A’DEBIYATLAR
1. Abdirasilov S., Toli pov N., Ori pova N.
Rangtasvir. –T.: «O‘zbekiston», 2006.
2. Abdirasilov S., Boymetov B., Toli pov N.
Tasviriy san’at. –T.: «Cho‘lpon» nashriyoti.
2012.
3. Abdirasilov S.
Tasviriy san’at va uni o‘qitish metodikasi. –T.: «Ilm-Ziyo» nashriyoti.
2011.
4. Abdirasilov S.
Tasviriy san’at o‘qitish metodikasi. –T.: «Fan va texnologiya»
nashriyoti. 2012.
5. Kuziyev T., Egamov A., Qanoatov T., Nurqobilov A.
Rangtasvir. 5–9-sinflar.
«San’at» jurnali nashriyoti, –T.: 2004.
6. Nurtayev O’.N.
Rangshunoslik asoslari. –T.: «Ilm-Ziyo» nashriyoti, 2008.
7. Xasanov R.
Maktabda tasviriy san’at o‘qitish metodikasi. –T.: «Fan», 2004.
134
MAZMUNI’
I Sherek
1-sabaq. Su’wretlew wo’nerinin’ su’wretlew qurallari’ haqqi’nda sa’wbet ....................................3
2,3-sabaqlar. Qa’lemde ha’r tu’rli si’zi’q (shtrix)lar ja’rdeminde su’wretlew obrazlari’n
jarati’w ....................................................................................................................................31
4-sabaq. Aq ha’m qara ren’lerden grafikali’q su’wret sali’w....................................................39
5-sabaq. Ti’ni’sh, woyshan’ jag’daylardi’ an’lati’wshi’ ko’rinisti su’wretlew.................................44
6-sabaq. Ko’lem-mu’sinshilik tiykari’. Adam mu’sininin’ ha’r tu’rli ko’rinistegi
jag’dayi’n islew.........................................................................................................................47
7-sabaq. Ayli’ tu’ndegi yamasa quyashti’n’ bati’w waqti’ndag’i’ terekti su’wretlew................52
8,9-sabaqlar. Ren’li su’wret wo’zgeshelikleri. (kartinani’ ko’rkemlik jaqtan
tu’siniw tiykari’nda)...............................................................................................................54
II Sherek
10-sabaq. Ren’li su’wret ha’m grafikada peyzaj. Peyzaj janri’ndag’i’ shi’g’armalardi’ talqi’law
ha’m do’retiwshilik jumi’s .......................................................................................................62
11-sabaq. Ta’biyatti’n’ obrazli’ ko’rinisin islew ...........................................................................68
12-sabaq. Shi’g’i’sqa ta’n qala su’wretinin’ eskizin islew ...........................................................72
13-sabaq. Su’wretlew wo’nerinde animalistikali’q janr. Sa’wbet ha’m a’meliy jumi’s ................ 75
14-sabaq. «Men unatqan haywan» temasi’nda su’wret sali’w.............................. ........................78
15-sabaq. «Qi’s ko’rinisi» temasi’nda su’wret sali’w ...................................................................81
16-sabaq. « Jan’a ji’l» temasi’nda diywali’ gazeta islew. Baqlaw jumi’si’ ....................................83
III Sherek
17-sabaq. Ren’li su’wrette natyurmort. Natyurmort janri’nda jarati’lg’an shi’g’armalardi’
ko’rkemlik jaqtan tu’siniw ............................................................................................................ 85
18, 19-sabaqlar. Milliy i’di’slardan du’zilgen temali’ natyurmort (2 — 3 buyi’m)ti’
ren’li su’wrette islew ....................................................................................................................91
20-sabaq. Ren’-tu’sleri jag’i’nan qarama-qarsi’ (kontrast) buyi’mlardan payda bolg’an
natyurmortti’ grafikali’q usi’lda islew ..................................................................................... 95
21-sabaq. Yaddan natyurmort kompoziciyasi’n islew ...............................................................100
2, 23-sabaqlar. Ta’biyat ko’rinisi foni’nda natyurmort islew .....................................................102
24-sabaq. Ko’rkemlik jaqtan bezew grafikasi’) ......................................................................... 104
25-sabaq. 8-mart bayrami’na diywali’ gazeta islew. Baqlaw jumi’si’ ........................................108
26-sabaq. Nawri’z bayrami’na bag’i’shlang’an kompoziciya islew ..........................................110
IV Sherek
27-sabaq. Su’wretlew wo’nerinde portret. Portret janri’nda islengen shi’g’armalardi’
ko’rkemlik jaqtan tu’siniw. ................................................................................................... 114
28, 29-sabaqlar. «Men su’ygen qaharman» temasi’nda portret islew .......................................120
30-sabaq. Plastilin yamasa i’laydan xarakterli ko’rinistegi portret islew ...................................122
31-sabaq. «A’debiy shi’g’arma qaharmani’» temasi’nda portret –illyustraciya islew ................ 125
32, 33-sabaqlar. Ren’li su’wret yamasa grafikali’q usi’lda portret islew ...................................129
34-sabaq. Ji’l dawami’nda islengen jumi’slardi’n’ juwmag’i’ ....................................................132
Paydalani’lg’an a’debiyatlar ...................................................................................................... 133
O‘quv nаshri
Tursunali KUZIYEV, Sunatilla ABDIRASILOV,
O‘rinboy NURTOYEV, Asqarali SULAYMONOV
TASVIRIY SAN’AT
5-sinf
Umumiy o‘rta ta’lim maktablarining
5-sinfi uchun darslik
(Qоraqalpоq tilidа)
Awdarmashi’lar S. Aytmuratova, I. Serjanov,
Redaktor
U. Yusupova
Ko’rk
redaktori’
H. Qutlukov
Òåõ. redaktor Z. Allamuratov
Operator
G.Serimbetovà
Baspa licånziyasi’ AI ¹158, 14.08.2009.
Basi’wg’a ruqsat yetilgen waqti’ 23.07. 2015-j. Formati’ 70õ90
1
/
16
.
Îfsåt qag’azi’. «Times KRKP» gàrnituràsi’. Îfsåt usi’li’ndà basi’ldi’. Kegli 13, 11.
9, 94 shàrtli baspà tàbaq. 11,17 yesap baspa tàbaq.
Nusqasi’ 11318. Buyi’rtpà ¹ 15-461.
O’zbåkistan Baspasoz hà’m õabar àgåntliginin’ «Î‘zbekiston»
baspa-poligrafiyali’q do’retiwshilik u’yinde basi’p shi’g’ari’ldi’.
100129, Òashkånt, Nàwayi’ ko’shesi, 30
Теlеfоn: (371) 244-87-55, 244-87-20. Fаks: (371) 244-37-81, 244-38-10.
e-mail: uzbekistan@iptd-uzbekistan.uz www.iptd-uzbekistan.uz
Ijarag’a berilgen sabaqli’qti’n’ jag’dayi’n ko’rsetetug’i’n keste
T/s
Woqi’wshi’-
ni’n’ ati’,
familiyasi’
Woqi’w
ji’li’
Sabaqli’qti’n’
ali’ng’andag’i’
jag’dayi’
Klass
basshi’si’-
ni’n’ qoli’
Sabaqli’q-
ti’n’
tapsi’ri’l-
g’andag’i’
jag’dayi’
Klass
basshi’-
si’ni’n’
qoli’
1
2
3
4
5
6
Sabaqli’q ijarag’a berilip, woqi’w ji’li’ aqi’ri’nda qaytari’p ali’ng’anda
joqari’dag’i’ keste klass basshi’si’ ta’repinen to’mendegi bahalaw
wo’lshemlerine tiykarlani’p tolti’ri’ladi’
Jan’a
Sabaqli’qti’n’ birinshi ret paydalani’wg’a berilgendegi jag’dayi’
Jaqsi’
Muqabasi’ pu’tin, sabaqli’qti’n’ tiykarg’i’ bo’liminen aji’ralmag’an. Barli’q
betleri bar, ji’rti’lmag’an, betleri almasti’ri’lmag’an, betlerinde jazi’w
ha’m si’zi’qlar joq.
Qanaat-_landi’rarli’'>Qanaat-
landi’rarli’
Muqaba jelingen, bir qansha si’zi’li’p, shetleri qayri’lg’an, sabaqli’qti’n’
tiykarg’i’ bo’liminen ali’ni’p qali’w jag’dayi’ bar, paydalani’wshi’
ta’repinen qanaatlandi’rarli’ qa’lpine keltirilgen. Ali’ng’an betleri je-
limlengen, ayi’ri’m betlerine si’zi’lg’an.
Qanaat-
landi’rarsi’z
Muqabag’a si’zi’lg’an, ji’rti’lg’an, tiykarg’i’ bo’limnen aji’ralg’an
yamasa pu’tkilley joq, qanaatlandi’rarsi’z won’lang’an. Betleri ji’rti’lg’an,
betleri toli’q yemes, si’zi’p, boyap taslang’an. Sabaqli’qti’ tiklew
mu’mkin yemes.
Dostları ilə paylaş: |