Oziq-ovqat mahsulotlari texnologiyasi fakulteti O‘zbekiston respublikasi oliy va o‘rta maxsus ta’lim

Texnika va texnologiya rivojlanishi. Taxminan 1600 yillar atrofida
Yevropada ponali presslar paydo bo‘ldi, ular mustahkamroq bo‘lgani sababli richagli
va vintli presslarni o‘rnini ola boshladi. Bu pressning ishchi organi ikki juft vertikal
joylashgan cho‘yan plitalardan iborat, ular dubdan yasalgan, to‘g‘ri burchakli

6
tog‘oraga

kiritilgan.
Tashqi
plitalar
pressning
korpusi
devorlariga
harakatlanmaydigan qilib mustahkamlangan, ichki plitalar esa gorizontal
harakatlanishi mumkin. Material qoplarda plitalar orasiga joylashtiriladi va qarama-
qarshi joylashgan ponalar harakati yordamida siqiladi. To‘g‘ri ponali qoqish bilan
teskari ponalar harakati yordamida siqiladi. To‘g‘ri ponali qoqish bilan teskari
ponalar tortilib, plita va materialga ta’sir etuvchi bosim hosil qilinadi. Moy plitalar
teshikchalaridan oqib chiqadi. Moy oqishi tugagandan so‘ng press bo‘shatiladi.
«Moyjuvoz» termini ham ayni shu usul bilan bog‘langan bo‘lsa kerak. 1750 yilda juft
vali (juvalar) stanoklar, 1795 yilda gidravlik presslar (Angliyada) kashf etildi va
qo‘llanila boshlandi. 1832 yilga kelib yopiq turdagi presslar paydo bo‘ldi, ular 1880
yildan keng qo‘llanila boshlandi. Amerikada 1880 yil ko‘p qavatli presslardan
foydalana boshladilar.
Gidravlik presslarning barcha turlari ko‘pgina kamchiliklarga ega edi, ulardan
asosiysi – presslar davriy ravishda ishlardi. Bundan tashqari ular juda ko‘p miqdorda
press movuti sarflashni talab etardi, ko‘p moy kunjara bilan qo‘shilib ketardi,
murakkab gidravlik bosim sistemasi qurilmalarini talab etardi. Bularning hammasi
to‘xtovsiz ishlaydigan presslar ishlab chiqarishdagi izlanishlarga undadi.
Qator kostruksiyalar orasida Bessemer pressi shu turkum presslari orasida
birinchilardandir. Shnekli ishchi mexanizmi to‘xtovsiz harakat qiladigan presslar
birinchi bo‘lib XX- asr boshlarida Anderson tomonidan kashf etilgan. Germaniyada
chiqariladigan shnekli presslar Yevropada keng tarqalgandi.
Hozirgi davrda SKET (Germaniya) firmasi turli xil yangi tipdagi presslar
ishlab chiqarmoqda.
Shnekli to‘xtovsiz harakat qiladigan presslarning katta yutuqlari bilan birga, bu
usul kamchiliklarga ham ega: kunjara tarkibida ko‘p miqdorda moy qolib ketadi. Bu
moy olishning yangi va puxta usullarini ishlab chiqishni talab etardi. Natijada moyni
yengil uchuvchan organik erituvchilar yordamida ishlab chiqarish, ya’ni ekstraksiya
usuli kashf etildi va birinchi marta 1856 yilda Fransiyada Diss tomonidan sanoat
masshtabida qo‘llanildi. Diis organik erituvchi sifatida uglerod sulfiddan foydalandi.
Ammo apparaturaning sodda va qoloqligi, sistemada germetiklikning yo‘qligi va
ishlab chiqarish rejimining yaxshi yo‘lga qo‘yilmaganligi tufayli bu usulning keng
tarqalishini qiyinlishtirdi. Benzin bilan ekstraksiyalash usuliga birinchi patent 1867
yil Germaniyada olindi, 1879-82 yillarda tindirish usuli bilan ishlaydigan
qurilmalarga patentlari olindi. Ekstraksiya qurilmalarining keyingi rivojlanishi, qator
ekstraksiya materialini ketma-ket yog‘sizlantirishga asoslangan, batareyali sistemasi
paydo bo‘lishiga olib keldi. Geyilning ekstraksion qurilmasi shu qurilmalarning tipik
vakilidir.
XX - asr boshlarida «Keber» firmasining batareyali ekstaksion qurilmalari
paydo bo‘ldi va sanoatda keng tarqaldi, ular ba’zi Yevropa mamlakatlarida hozirgi
vaqtgacha ishlab kelmoqda.

7