Oziq-ovqat mahsulotlari texnologiyasi fakulteti O‘zbekiston respublikasi oliy va o‘rta maxsus ta’lim
Yog‘-moy sanoatining paydo bo‘lishi va rivojlanishi tarixi
Yüklə 443,37 Kb.
|
| Yog‘-moy sanoatining paydo bo‘lishi va rivojlanishi tarixi. Qadim
zamonlardan buyon o‘simlik moyi uchun xom ashyo – zig‘ir, nasha o‘simligi va paxta chigiti moyi ishlab chiqarish bo‘yicha 1- o‘rinni egallib kelgan. Kungaboqar 4
o‘zlashtirgan, keyinchalik Sharqda tarqala boshlagan. Moy olish uchun kungaboqarni Rossiyada yetishtirish 1829 yilga to‘g‘ri keladi. Turkiston o‘lkasi paxtachilik sohasida qadim zamonlardan buyon dunyoga mashhur. Iqlim, yer va suv sharoitlarning qulayligi sababli paxtadan mo‘l hosil olib kelingan. Dehqonlar paxtaning bir qismini shaxsiy ehtiyojlarini qondirish uchun ip, bo‘z, gazlama tayyorlashga olib qolib, ko‘p qismini savdogarlarga sotganlar. O‘lkada paxta tozalash korxonalari bo‘lmaganligi sababli paxta chigiti bilan birga chet elga chiqarilib yuborilgan. Faqat qismangina chigit qovun, tarvuz urug‘lari, kunjut, zig‘ir va meva danaklari bilan aralashtirilib, yog‘ olish uchun moy-juvozlarda ishlatilgan xalos. Bunday moyni zig‘ir yog‘i deb ataganlar. CHigit to tola ajratish mashinasi – Djin ixtiro qilinmaguncha moy olish uchun asosiy xom ashyo sifatida ishlatilmagan. Djin mashinasi yordamida paxta tolasini chigitidan ajratib olish qo‘llanila boshlangandan so‘ng, chigit ko‘payib ketgach, uni sanoat miqyosida qayta ishlash zaruriyati tug‘ildi. Zavodlarda bir necha yuz ming tonna paxta chigitdan ajratila boshlangach, chigitlar «chiqindi» tariqasida paxta zavodi joylashgan shahar xududlari va temir yo‘l yoqalarini ifloslantirib yubordi. Bunga qarshi mahalliy xukumat tomonidan, sog‘liqni saqlash me’yorlarini buzmaslik uchun, chigitlarni yo‘qotish to‘g‘risida bir necha farmonlar chiqarildi. «CHigit balosi» dan qutilish eng zarur ishlardan biri hisoblanganligi uchun, uning mumkin qadar foydali tomonlarini qidira boshladilar. XIX asrning ikkinchi yarimida O‘rta Osiyoda yog‘ zavodi qurish zaruriyati paydo bo‘ldi. 1883 yilda Laxtin, Sagatelev va boshqalar Qo‘qonda yog‘ zavodi qurdilar. Ammo ularning bu sohada qilgan xarakatlari, mahalliy xalq paxta moyini iste’mol qilmagani va uni boshqa maqsadlarda ishlata olmaganligi uchun, deyarli natija bermadi. Xorvat va Yugovich 1893 yilda Kattaqo‘rg‘onda yog‘ zavodi qurib, 1896 yilda o‘z mahsulotlaridan bir necha bidon moyni Moskvaga jo‘natdilar. Keyingi yil shu zavodda ishlab chiqarilgan bir vagon moy Moskvaga yuborildi. Buni ko‘rgan kapitalistlar yog‘ zavodlari qurish ishini jadallashtirib yubordilar. Sekin-asta paxta moyini iste’mol qilishga o‘rgana boshlagan yerli xalq ham sanoatning rivojlanishiga sababchi bo‘ldi. Tez orada paxta tozalash zavodlari yonida 1-2 pressli kichik yog‘ zavodlari qurila boshlandi. 1917-1918 yillarda butun O‘rta Osiyoda 150 ta pressga ega bo‘lgan 40dan ortiq yog‘ zavodi qurilib, bulardan 19 ta zavod (105 press) Farg‘ona vodiysida joylashgan edi. O‘zbekistonda asosan 1924 yildan boshlab yog‘-moy sanoati o‘sa boshladi. Eski uskunalar yangi uskuna va jihozlar bilan, eski texnologik rejimlar esa ilmiy ravishda asoslangan rejimlar bilan almashtirila boshlandi. Chigitlarni namlash, avtomatik tarozilar o‘rnatish, chigit tozalaydigan yangi mashinalar, guller, separator, valsovka va mexanik ravishda ishlaydigan kunjara qirquvchi mashinalar o‘rnatish ishlari avj olib ketdi. Shu bilan birga yangi yog‘ zavodlari qurilish ishlari ham boshlab yuborildi. 1920 yilda Yangiyo‘l yog‘ zavodi qurildi. 1930 yilda Farg‘ona shahrida 24 gidropressli yog‘ zavodi ishga tushirildi. 5
ekstraksiya zavodi ishga tushirildi. 1943-1946 yillarda kichik yog‘ zavodlari – Alimkent, Denov, G‘ijdivon Xo‘jayli, Xiva zavodlari qurilib, ishga tushirildi. Keyigi yillarda Qo‘qon, Uchqo‘rg‘on, Buxoro va Qarshi shaharlarida ekstraksiya va ekspeller zavodlari qurildi. Shundan so‘ng paxta zavodlari beradigan hamma chigit respublikaning o‘zida qayta ishlanadigan bo‘ldi. Hozirda mustaqil O‘zbekistonimizda 38 ta ochiq turdagi aksionerlik jamiyatlari, 4 ta qo‘shma korxona o‘z faoliyatlarini olib bormoqda. Respublikamizda kuchli yog‘-moy sanoati potensiali yaratilgan bo‘lib, quvvati jihatdan mustaqil davlatlar xamdo‘stligi mamlakatlari orasida yetakchi o‘rinlardan birini egallaydi. Sanoatimizda chigitni qayta ishlash quvvati yiliga 3,6 mln.tonnani, margarin mahsulotlari ishlab chiqarish quvvati yiliga 524 ming tonnani, mayonez ishlab chiqarish 2 ming tonnani, xo‘jalik sovuni ishlab chiqarish 120 ming tonnani, atir sovuni ishlab chiqarish 8 ming tonnani tashkil qiladi. Asosiy maqsad respublikamiz xalq xo‘jaligini ekologik toza, raqobatbardosh, chiroyli qadoqlangan yog‘-moy mahsulotlarini eng kam tannarxda, qulay mehnat sharoitida ishlab chiqarishdan iborat bo‘lib, bu maqsadni amalga oshirish uchun sanoatimizni zamonaviy, yuqori samara beruvchi asbob, uskunalar va yangi texnologiya bilan ta’minlashni bosqichma bosqich amalga oshirilmoqda. Buning uchun 20 ta yog‘-moy korxonalarining barchasida rekonstruksiya ishlari, qayta texnik ta’mirlash, chet el investitsiyalari ishtirokida qo‘shma korxonalar yaratish ishlari olib borilmoqda. Yaqin vaqtlargacha dezodoratsiya va qadoqlash sexlari faqatgina Toshkent, Farg‘ona yog‘-moy kombinatlaridagina bo‘lgan bo‘lsa, bugungi kunda «Urganch yog‘-moy», «Koson yog‘-ekstraksiya», «Guliston yog‘-ekstraksiya», «Qarshi yog‘- ekstraksiya» XJ larida bunday sexlar faoliyat ko‘rsatmoqda, yaqin kelajakda esa barcha o‘simlik moyi ishlab chiqariladigan korxonalarda dezodoratsiya qilingan va did bilan kichik hajmdagi idishlarga qadoqlangan o‘simlik moylari ishlab chiqariladi. Shu maqsadda, bugungi kunda Belgiyaning «De-Smet», Germaniyaning «Lurgi», Fransiyaning «Steka-Bottlez» firmalari bilan xamkorlikda ishlar olib borilmoqda. «Toshkent yog‘-moy» XJ ning margarin sexida Shvetsiyaning «Alfa-Laval» firmasini avtomatlashtirilgan tizimida quyma margarin ishlab chiqarish, Amerikaning «Djon-Braun» firmasi uskunalarida margarinni 200-250 grammli plastik idishlarga qadoqlash yo‘lga qo‘yilgan. «Farg‘ona yog‘-moy» XJ da sovun ishlab chiqarish sexini qayta jihozlab, Italiyaning «Matssoni» firmasining asbob-uskunalari o‘rnatilmoqda. Kelajakda chiroyli yorliqli, qadoqlangan, xushbo‘ylantiruvchi komponentlar qo‘shilgan, jahon andozalari talablariga javob beradigan, kichik hajmdagi atir sovunlar ishlab chiqarish ko‘zda tutilgan. Yüklə 443,37 Kb. Dostları ilə paylaş:
|