Niyazi Mehdi
Yüklə 0,68 Mb. Pdf görüntüsü
|
48
Tənqidi metodun xarakterinin üç əsas müəyyənləşdiricisi vardır: dövrün və tənqidçinin fəlsəfi-ideoloci mövqeyi (bəzən bunlar ziddiyyətdə də ola bilirlər...); bəşər mədəniyyəti tarixinin əsrlərcə hazırlayıb yaratdığı ümumestetik meyarlar və konkret bir dövrün bədii sistemi. Tənqid və onun metodu bu ümumi kontekstdə (tarixi və müasir mədəniyyət) öz mövqeyini qərarlaşdırır. Təsadüfi deyil ki, hər hansı bir konkret dövrün tənqid metodo-logiyasının öz ideoloci platforması, əsaslandığı fəlsəfi-estetik konsepsiyası olmuşdur. Bundan əlavə, müasir dövrümüzdə elmi metodologiyada baş ve-rən yeniləşmənin tənqidin metoduna da bilavasitə dəxli vardır. "Ümumelmi, inteqrativ proseslərin" getdiyi bir şəraitdə, tənqid digər elmlərlə həmrəyliyini daha da möhkəmləndirir. V.S.Çernyak yazır: "Metodologiyaların müxtəlif növlərinin qarşılıqlı əlaqələnmə hərəkəti - təkcə dialektikanın prinsip və qanunlarının spesifikləşməsi prosesi deyil, o, eyni zamanda, ümumelmi metodologiya anlayışlarının universallaşması prosesidir". Belə bir proses həm tənqidin universallaşmış ümumelmi metodlardan da istifadə etməsinə imkan verir, həm də onun öz metodoloci sistemini daha fundamental şəkildə təşəkkül etdirməsinə kömək eləyir. Belə bir istiqamətdə tənqidin özündə də metodoloci monizm həyatiləşir - tənqidi metod əhatəli xarakter kəsb edə bilir və bütöv bədii sistemə vahid tənqidi münasibət göstərməyə, incəsənətin daxili inkişaf xüsusiyyətlərini - onun qabaqcıl və mühafizəkar cəhətlərini, ideoloci-estetik rolunu, bədii prosesi və ümumiyyətlə, incəsənətin morfoloci dina-mizmini, bu günün sənət axtarışlarını tənqidi aspektdə öyrənməyə qadir olur. Bax, bu mənada tənqidi nə məhz nəzəriyyədən yaranan fikir, nə də məhz nəzəriyyənin yaradılmasına qədərki fikir hesab etmək olar. Tənqid klassikası həm kamil estetik nəzəriyyəni yaradan, həm də belə bir bünövrə üzərində təşəkkül tapıb daha da inkişaf edən, qüdrətlənən tənqiddir...
Qaynaq: http://xariciedebiyyat.azeriblog.com/2007/09/25/rahid-ulusel-edebi-kulturoloji-material
49
"Postmodernizm, istehza, əyləncəvilik."
Çevirən: İlahə Ucaruh (müəllif redaktəsi ilə)
1965-ci ildən bu günə qədər iki fikir, ideya aydınlaşır. Onlardan biri budur ki, süjet , digər süjetləri sitat gətirmək adıyla təzədən dirilə bilər, ikincisi isə -- bu sitat gətirmədə konformizm (uyğunlaşma qabiliyyəti- İ.U.) sitat gətirilən, süjetlərdən daha az olacağı fikridir. 1972-ci ildə “Bompyaninin illik salnaməsi”ndən (1) biri “Süjetin revanşı” adlandırılmışdır. Bu revanşın əksər hissəsi Ponson dü Terraylın (2) və Ejen Syunun (3) və eləcə də A.Dyumanın ən yaxşı səhifələrinə (minimal istehza ilə) ironik, eyni zamanda da heyrətləndirici, yenidən dərkinə həsr edilmişdir. Həm non-konformist, həm də kifayət qədər problemli və heç bir şeyə baxmayaraq maraqlı, əyləncəli bir romanı özümüz üçün təsəvvür etmək mümkündürmü? Bu mürəkkəb qatqını (qarışığı və nəinki süjeti, həm də əyləncəliyi təzədən kəşf etmək vəzifəsi, postmodernizmin Amerikalı nəzəriyyəçilərinin qarşısında durmaqdadır. Təəsüflər olsun ki, “postmodernizm” hər cür vəziyyətə yararlı olan bir termindir. Mənə elə gəlir ki, indiki zamanda hansısa bir şeyi tərifləmək istəyəndə bu sözə müraciət olunur. Bir də ki, bunu qətiyyətlə uzaq keçmişə, qədim zamanlara itələyirlər. İlk əvvəl bu termin yalnız XX əsrin ikin yarısının yazarları və rəssamlarına tətbiq edilirdi; sonra yavaş-yavaş XX əsrin əvvələrinə də keçdi; sonra daha da dərinə getdi; dayanacaq nöqtə görünmür, və tezliklə postmodernizm kateqoriyası Homeri də öz daxilinə alacaq. Bunu deməliyəm ki, şəxsən özüm bu fikirdəyəm ki, postmodernizm təsbit edilmiş xronoloji hadisə yox, bir ruhani haldır, təsviri iradəylə bir yanaşmadır. Bu mənada hər bir dövrün öz xüsusi manyerizmi olduğu kimi, hər dövrün xüsusi postmodernizmi də var. Postmodernizm, sadəcə metatarixi kateqoriya kimi manyerizmin yeni adı olub-olmamasını özüm də hələ həll etməmişəm. Ola bilsin ki, F.Niçşenin (4) “Vaxtsız düşüncələr”ində ətraflı təsvir etdiyi böhranın astanasına hər dövr öz zamanında yaxınlaşır. Keçmiş basır, sıxır, şantajlayır. Tarixi avanqard (indi avanqardı bir tarixi kateqoriya kimi də götürürəm) keçmişdən yaxa qurtarmaq istəyir. Futuristlərin “Rədd olsun ay işığı!” şüarı hər bir avanqardın tipik proqramıdır: “ ay işığı”nı digər uyğun ismlə əvəz etmək lazımdır. Avanqard keçmişi dağıdır, deformasiya edir. Pablo Pikassonun “Avinyon xanımları” (1907) avanqarda xas olan tipik hərəkətdir. Avanqard dayanmır: obrazı dağıdır, ləğv edir, abstraksiyaya, eybəcərliyə, təmiz kətana, kətanda yırtığa, yandırılmış kətana çatır; memarlıqda minimalizm tələbələri bağça hasarına, qutu evə, parallelepipedə dətirib gətirib çıxardır; ədəbiyyatda - diskursun son həddə qədər dağıdılmasına - Berrouzun kollajlarına (5) və daha uzağa – lallığa, ağ səhifəyə aparır. Musiqidə həmin bu tələbələr atonallıqdan- səsküyə , sonda isə - mütləq süküta gedib çıxır. Bu mənada Keycin ilk dönəmləri modernistikdir. Sənətçi, “ 4 dəqiqəyə 33 saniyə” əsərinin bəstəkarı, ifaçısı və müəllifi, bu vaxt ərzindı musiqiçi alətə toxunmadan oturur. (6) Lakin son hədd yaranır ki, bu zaman avanqard (modernizm) yaratdığı ağılagəlməz məntnlərini (yəni konseptual incəsənəti) təsvir edən bir metadil ilə hara gedəcəyini artıq bilmir. Postmodernizm modernizmin cavabıdır: keçmişi məhv etmək mümkün deyilsə, (çünki onun məhvi lallığa aparır), onda onu təzədən dərk etmək gərəkdir: ironik, sadəlövhlüksüz. Postmodernist mövqeyi mənə çox savadlı qadına aşiq olan insanın vəziyyətini xatırladır. o anlayır ki, “səni dəlicəsinə sevirəm” sözlərini deyə bilməməyinin səbəbi bunu anlamağındadır ki, o qadın anlayır ( qadın isə kişinin anladığını anlayır) ki, belə ifadələr Lianaya (7) məxsusdur. Lakin çıxış yolu var. O, “Liananın sözü olmasın, səni dəlicəsinə sevirəm”,-- deməlidir. Bu halda o adam süni sadəlikdən qaçıb birbaşa göstərir ki, onun sadə danışmaq imkanı yoxdur; və buna baxmayaraq, qadına çatdırılası
Yüklə 0,68 Mb. Dostları ilə paylaş:
|