Nəsr əsərləri
Yüklə 2,65 Mb. Pdf görüntüsü
|
Seçilmiş əsərləri
Lakin Tolstoyu nə cilalanmış ifadə, nə dilin musiqililiyi, nə də cümlənin fonetik tərəfi maraqlandırırdı. həyəcanların və əqlin, psixikanın ən gizli cəhətlərinin təhlil edilməsi onun üçün nəsrdə ən əsas idi. Buna görə Tolstoyu nə Turgenev, nə Qoqol, nə də Şedrin tamamilə qane edə bilərdi. Qəlbin açılmasında yüksək sənətkarlığa nail olmaq—Tolstoy bax buna can atırdı. Lakin bu, çox çətin vəzifə idi. Həyatın bəşəriyyətin gələcək da- hisi qarşısında qoyduğu bir vəzifə idi. Tolstoy Lermontovdan tutmuş Şternə qədər özünün bütün sələflərini durmadan oxuyur və eyrənirdi. O ictimai hadisələrin mahiyyətini və bununla bağlı olan psixoloji hadisələri əks et- dirmək üçün özünə lazım olan ifadə vasitələrinin axtarışı ilə məşğul olmuşdur. Tolstoyun diqqətini ingilis yazıçısı Şternin əsərləri, xüsusilə «Tristan Şendi» romanı cəlb etmişdi, burada onu gənc qəhrəmanın özünütəhlili (xüsusilə məktublarda) maraqlandırır- dı. Lakin Tolstoy daha da irəli getməli idi,—Şternin qəh- rəmanı Şendi kimi öz «mən»ində qapanıb qalmayaraq daxili monoloqdan dünyanın dərkinə doğru irəliləməli idi. Və Tolstoy tükənməyən enerji ilə axtarışlarını davam et- dirirdi. 1851-ci ildən o qeydlər aparmağa başlayır, burada öz da- xili həyəcanlarını təhlil edirdi. Sonradan bütün bu qeydlər «Ötən günün əhvalatı» adlı kitaba daxil oldu. Tolstoyun gündəlikləri mücərrəd yox, dərin psixoloji xarakter daşıyırdı. Burada öz güzgüsündə bütün dünyanı əks etdirən daxili «mən» əsas rol oynayırdı. Daxili «mən»lə ətraf mühitin qarşılıqlı münasibəti, bu münasibətlərin doğurduğu assosiasiyalar, bəzən bir-birinə zidd olan hisslər, duyğular,— Tolstoyu maraqlandıran və «Ötən günün əhvalatı» adlı gündə- liklərə daxil olan bu cəhətlər idi. Seçilmiş əsərləri
Gündəliklər Tolstoy üçün zəruri idi, bununla bərabər on- da narazılıq, təşviş doğururdu, çünki o özünütəhlildə həyatdan, real ictimai əlaqələrdən və münasibətlərdən ayrılmaq təhlü- kəsini görürdü. O, sonralar Prustun və Kafkanın gəldiyi nəticə- dən qorxurdu. Onlarda özünütəhlil psixopatologiyaya çevril- mişdi. Buna görə də Tolstoy «Ötən günün əhvalatı»nı kənara qoydu. 1855-ci ildə gənc zabit Tolstoy Sevastopola gəlir. Burada o ən mühüm tarixi hadisələrin, şiddətli vuruşmaların mərkəzinə düşür.
Bu hadisələrdə şəxsən iştirak edən və insanların bu şə- raitdə özlərini necə aparmalarını, müxtəlif insan, əsgər taleləri- nin inkişafını diqqətlə izləyən Tolstoy öz «mən»ini zəngin- ləşdirir, «özgə» xarakterini, «qəlb dialektikası»nı təhlil etməyi öyrənir. Yazıçı dərhal qələmə sarılaraq bir sıra hekayələr yazır. Burada o döyüşçülərin düşüncə və həyəcanlarının ən dəruni və «sirli» tərəflərini doğru-düzgün göstərməyə çalışmışdır. O buna nail oldumu? Bəli. «Sevastopol hekayələri»ni yalnız gənc Tolstoyun mü- vəffəqiyyəti yox, yalnız rus ədəbiyyatının şöhrəti yox, bütün dünya ədəbiyyatının şöhrəti hesab etmək olar. «Sevastopol hekayələri»nin meydana gəlməsi ilə onun nəsri «belletristika»dan daha da uzaqlaşır. Bundan sonra hadisələrin quru təsviri, ayrı-ayrı faktların qeyd edilməsi artıq dözulməz olur. Tolstoy yazıçının işini qeyri-adi dərəcədə çətinləşdirdi. Onun bədii nəsr sahəsində atdığı belə bir nəhəng addımdan sonra, dahi yazıçının kəşflərini, hər şeydən əvvəl, insan psixo- logiyasının hər bir atomundan baş çıxarmaq bacarığını nəzərə almamaq mumkun deyildi. İrəlidə deyildiyi kimi «Sevastopol hekayələri» haqqında ilk fikir söyləyən, onun böyük əhəmiyyətini dəqiq müəyyən edən Nikolay Qavriloviç Çernışevski olmuşdür.
Seçilmiş əsərləri
Yalnız Çernışevski, «insan psixologiyasının klinik dəqiq- lik və qeyri-adi bəsirətlə açıldığı» «Fəlsəfədə antropoloji prin- sip» adlı elmi əsərin müəllifi Tolstoyun dahiyanə hekayələrini təhlil edə bilərdi. Tolstoyu oxucular üçün məhz Çernışevski kəşf etdi. Çernışevski olmasaydı, hələ məlum deyil ki, Tolstoy hekayələrinin «kəşf» edilməsi üçün nə qədər vaxt lazım olacaq- dı. 1856-cı ildə o, «Sovremennik»də «Uşaqlıq» və «İlk gənc- lik», həmçinin «Hərbi hekayələr» haqqında yazdığı məşhur məqalə ilə çıxış etdi. Çernışevski özü ilə Tolstoy arasındakı ideya «ədavəti»ni (gənc Tolstoydakı «mülkədar və zabit təsiri» demokrat-raznoçinin xoşuna gəlmirdi) bir kənara qoydu, o, gö- rürdü ki, Tolstoy böyük istedaddır və onu böyük istedad kimi də təqdim edirdi. Puşkinin, Lermontovun, Turgenevin, Qoqolun yaradıcı- lığını təhlil edən onların istedadını lazımınca qiymətləndirən Çernışevski bu yazıçıların əsərlərindəki ciddi bir nöqsanı— psixoloji- təhlilin zəifliyini və ya yoxluğunu da göstərir. Bu yazıçılar içərisindən Lermontovu ayıran müəllif yazır- dı: «...digər görkəmli şairlərimizdən psixoloji təhlilin bu cəhəti Lermontovda daha geniş inkişaf edib, lakin onda da bu cəhət hər halda həddindən artıq ikinci dərəcəli rol oynayır, özünü az göstərir və demək olar ki, tamamilə hisslərin təhlilinə tabe et- dirilib». Tolstoy nəsrində Çernışevskini «fikirlərin yaranması», «bir hissin digər hissə çevrilməsi» maraqlandırır. Tənqidçi qeyd edir ki, indiyə qədər böyük yazıçıları «psixoloji prosesin başlanğıcı və sonu» maraqlandırırdı, Tolstoyu isə bu iki mərhə- lənin arası, daha doğrusu prosesin özü maraqlandırır. Sonra «Sevastopol hekayələri»ni (əsasən «Sevastopol mayda» hekayəsini) nümunə gətirən müəllif Tolstoyun necə bir qəlb bilicisi olduğunu, onun nəsrinin başqa böyük yazıçıla- rın nəsrindən nə ilə seçildiyini oxucuya əyani surətdə göstər- mək istəyir.
Yüklə 2,65 Mb. Dostları ilə paylaş:
|