N. Z. Haciyeva

ə:> ə.
  Qədim  qısa  [ə]-nin  qorunub  saxlandığı  türk 
dillərində  o,  vaxtilə  olmuş  uzun 
[ə]
  səsinin  qısalması 
nəticəsində  yaranıb: 
* b ə:ş-d m
  uyğ. 
b əş 'b e ş ';   *bə:l-
dən  uyğ. 
b ə l 'b e l ';   *kə:ç-
dən  uyğ. 
k ə ç 'g e c ə '; 
*kən<
iən  uyğ.
k ə n   'g e n '
  və s.
Görünür,  bu  qısalma  prosesi  çox  geniş  dairəni  əhatə 
etmişdir,  belə  ki,  başqa  türk  dillərində  uzun  [ə]  səsinin 
refleksləri  qısa  [ə]  səsinin  reflekslərindən  heç  nə  ilə 
fərqlənmir,  müq. 
*kə:ç-də
n  çuv. 
k a s  'a x şa m '
  və 
*tər-
dən 
ta r ' t ə r ';  *kə:p<
İən  türk, 
k e p 'fo r m a '
  və 
*kəs-
dən 
kes- 
'k ə s m ə k ';   *kə:n-& ən
 tat. 
k in   'g e n '
  və  *ə/-dən 
it ' ə t ' .
Qısa [o]
Qısa  [o]  səsinin  qorunub  saxlanması  Azərbaycan,  türk, 
türkmən,  uyğur,  xakas,  qazax,  noqay,  qaraqalpaq,  qaqauz, 
qaraçay-balkar,  altay,  şor və  yakut  dillərində  müşahidə  olunur: 
* o k 'o x ',
  yakut. 
ox,
  şor. 
ok,
  tiirkm. 
ok,
  türk, 
ok,
  azərb. 
ox, 
qırğ. 
oğ,
  noq. 
ok,
  qar. 
ok,
  qaq. 
ok,
  uyğ. 
o k  'g ü llə ',
  q.-balk. 
ok, 
alt. 
oğ,
  qazax, 
o k :'g ü llə ',  'o x ';   *ot,
  qəd.-türk. 
ot,
  yakut. 
ot, 
türkm. 
ot,
  qum. 
ot,
 uyğ. 
ot,
 türk, 
ot,
 alt. 
ot,
 qazax, 
ot,
 q.-qalp. 
ot, 
azərb. 
ot,
  noq. 
ot,
  özb. 
ot;  *orta,
  yakut. 
orta,
  qəd.-türk. 
orta, 
uyğ. 
orta  'o r ta n c ıl',
  türk, 
orta,
  azərb. 
orta,
  qar. 
orta,
  alt. 
orto, 
noq. 
orta,
 qum. 
orta,
 q.-balk. 
orta,
 xak. 
ortı,
 özb. 
orta.
o>u.
  [0]  səsinin 
[ü\
  səsinə  keçməsi  tatar,  başqırd  və 
qismən 
çuvaş 
dilləri 
üçün 
səciyyəvidir, 
müq.et: 
*tokız 'd o q q u z ',
 qazax, 
toğbz,
 qırğ. 
toğuz,
 türk, 
dokuz,
  q.-qalp. 
toğbz,
  qum. 
to ğ u z
 və tat. 
tuğbz,
  başq. 
tuğbz;  * o tvo
 tat
.ut,
  başq. 
ut,
  çuv. 
udb;  *tok 't o x ',
  türk, 
tok,
 azərb. 
tox,
  qazax. 
to ğ
  qum. 
tok,
  noq. 
tok:,
  q.-balk. 
to k
 və  tat. 
tuğ,
  başq. 
tuk.
  Çuvaş  dilində 
qısa  [
ö
]  səsinin  [*/]  səsinə  çevrilməsinin  əsas  fonetik  qanunu 
daha  sonrakı  fonetik  dəyişikliklər  ucundan  pozula  bilərdi. 
Pratürk  dilində  sözün  sonuncu  və  şekilçili  hecalarında  [
0] 
səsinə rast gəlinmir.
22 
________________________________________
Uzun 
o [o:]
Sözün  əvvəlində  pratürkə  məxsus  uzun  [
0]  səsinin 
qalması  ancaq  türkmən  dili  üçün  səciyyəvidir: 
* y o : l'y o l', 
türkm. 
yo :l;  * o : t'o t ',
  türkm. 
o:t;  *o:n  'o n ',
  türkm. 
o:n; 
*yo:k 'y o x ',
  türkm. 
yo :ğ ;  *bo:l-  'o lm a q ',
  türkm. 
bo:l-;  *to:l- 
' d o lm a q ',
 türkm. 
do:l.
o:>uo.
  Uzun  [
0]  səsinin  [uo]  diftonquna  keçməsi  yakut 
dilində  tipikdir,  müq.et: 
* o : t'o t ',
  türkm. 
o :t
  və  yakut. 
uot; 
* y o : l'y o l',
  türkm. 
y o : l
 və  yakut 
suol,  * y o :k
'. 
*yo:k
 və  yakut. 
suox;  * b o :r'g il,  q u m ',
  türkm. 
bo:r
 və  yakut. 
buor;  *o:n  'o n ', 
türkm. 
o:n
 və yakut. 
uon;  *to:l-  'd o lm a q ',
 türkm. 
d o .lv ə
 yakut. 
tuolvQ
 s.
o:>o.
 Pratürk üçün  səciyyəvi  uzun 
[ö\
  səsinin  [
0]  səsinə 
çevrilməsi  türk  dillərinin  çoxunda  baş  vermişdir,  müq.et: 
* o : t'o t'
  və  noq. 
ot,
 qazax, 
ot,
  q.-qalp. 
ot,
  qar. 
ot,
 özb. 
ot,
 türk. 
ot,
 qum. 
ot,
 qırğ. 
ot,
  xak. 
ot,
  uyğ. 
ot;  *yo:k 'y o x '
  və türk, 
y o k, 
azərb. 
y o x ,
  qum. 
y o k ,
  qaq. 
y o k ,
  qar. 
y o k ,
  noq. 
y o k ,
  qazax, 
jo k , 
q.-qalp. 
jo k ,
  özb. 
y o k ,
  qırğ. 
jo k ,
  uyğ. 
y o ğ ,
  xak. 
ço x;  *o:n  'o n ' 
və  türk,  on,  azərb. 
on,
  xak. 
o n,
  qırğ. 
o n ,
  qar. 
on,
  qaq. 
on,
  uyğ. 
on,
 noq. 
on,
  q.-qalp. 
on,
 qazax, 
on,
 qum. 
on,
 alt. 
on;  *yo:l 'y o l' 
vo  qırğ. 
col,
  qazax, 
jo l,
  türkm. 
y o l,
  azərb. 
y o l,
  qum. 
y o l,
  noq. 
y o l,
 qar. 
y o l,
 q.-qalp. 
jo l,
 qaq. 
y o l;  * o : l'o '
  və qırğ 
ol,
 qazax, 
ol, 
türkm. 
ol,
  azərb. 
o,
  qum. 
ol,
  noq. 
ol,
  qar. 
ol,
 
k.-türk. 
ol,
  q.- 
qalp. 
ol,
  qaq. 
ol;  *bo:l-  'o lm a q '
  və  qırğ. 
bo!-,
  qazax, 
bol-,
  noq. 
bo/-və s.
Uzun 
[
0
]
  səsindən  yaranan  qısa 
[
0
]
  səsi  sonra  qısa 
[o\ 
sosinin  uğradığı  bütün  dəyişikliklərə  uğramışdır,  müq.et: 
*yo:k>yoğ-4
an çuv. 
s ’u k  'y o x ',  *o:t>ot<
lan tat. 
u t 'o t '
  və s.
Pratürk  dilində  uzun  [
0]  səsinə  birinci  olmayan 
hecalarda və şəkilçilərdə rast gəlinmirdi.
Bə'zi  türk dillərində müəyyən səs qruplarının birləşməsi 
nəticəsində  törəmə  uzun 
[
0
]
  səsi  yaranmışdır,  müq.et:
23

---