N. Z. Haciyeva

atax  'a y a q ',
  lakin istisnalar da var, məsələn, 
*balıfş
 -dan 
bahk 
'b a lıq '.
Çuvaş  dilində  ulu  dilin  velyar 
!ş
  səsi  itmişdir,  müq. 
*balı!<  'b a lıq '
  və  çuv. 
р и !ь ,  *azak  'a y a q '
  və  çuv. 
ura, 
*açık 'a ç ıq '
  və çuv. 
u z ’b.
  Doğrudur, çuvaş dilində bu qaydanın 
istisnası  da  var,  məsələn,  gözlənən 
s ’u
  əvəzinə 
s ’u x  'y o x ', 
*san/<-Ğan
 gözlənən 
su ib
 əvəzinə 
s u ib x   'q o y u n '
  və s.
Velyar 
tf
  səsi  ilə  başlanan  affikslərin  ulu  türkcədə 
istifadəsi  belə  bir  qaydaya  tabe  olmuşdur: 
к
 samiti  kökün  kar 
samitindən 
sonra 
istifadə 
olunmuşdur 
( başka  'b a şa ',
Işaytlşan  'q a y ıtm ış ').  К
 səsi  saitlərdən  və  cingiltili  samitlərdən 
sonra ^ səsin ə keçirdi: 
orm anğa ' m e ş ə y ə ' ,   Ifalğan  'q a lm ış '.
Saitlə  başlanan  şəkilçi  əlavə  edildikdə  söz  sonundakı 
/f 
səsi də ^ səsin ə keçirdi: 
ayafft
-dan 
ayağı.
Affikslərin  sonuncu 
f<
 samiti  də  söz  kökünün  sonuncu 
к  
samitinin dəyişmələrinə uğramışdır.
Tuva,  xakas  və  qaqauz  dillərində  saitlə  başlanan 
affikslərin  qarşısında  söz  kökünün  sonuncu 
İş
  səsi 
ğ
  səsinə 
çevrilmiş, 
lakin 
sonra 
itmişdir: 
uşa:m  
sözündən 
qaq. 
uşa.m  
'(m ə n im ) 
u şa ğ ım ', 
balı:m < balığım < balıkım
  sözündən  tuv. 
balı.m  
'b a lığ ım ', 
aza:m < azağam < azakam
sözündən xak. 
aza:m  'a y a ğ ım '.
Bə'zi  türk  dillərində 
ğ
  səsindən  törəmiş  sözsonu 
!f 
səsinin  itməsinə  rast  gəlirik: 
sa n ğ > sa ıık-d m
  qazax, 
sam ,
  türk. 
sarı,
 tat. 
sam   's a n '; tağlık,  karhk,  a y lb k
  sözlərindən  tat. 
aylb 
'a y l ı ',
  azərb. 
qarlı,
  noq. 
tavlb 
'd a ğ lı'-
  birincilərin  isə  əsli 
müvafiq sıra ilə belə olmuşdur: 
aylığ,  ka:rlığ,  ta.ğlığ.
К samiti
Ulu  dilin  sözönü 
к
 səsi  xüsusilə  qıpçaq  dillərində  çox 
sabitdir: 
* k ə s 'k ə s m ə k ' ,
  tat. 
kis-,
  başq. 
kis-,
  qazax, 
kes-,
  qırğ. 
kes-,
  q.-qalp. 
k e s-,
  noq. 
kes-,
  q.-balk. 
kes-,
 özb. 
kes-,
  çuv. 
kas-,
44
xak. 
kis-,
  tuv. 
kes-;  *ki:r-  'g ir m ə k ' >kir-,
  tat. 
kir-,
  qazax, 
kir-, 
noq. 
kir-,
  qırğ. 
kir-,
  özb. 
kir-,
  xak. 
kir-,
  çuv. 
kir-,
  alt. 
kir-;  *kəl 
'g ə lm ə k ',
  tat. 
k il-,
  başq. 
kil-,
  çuv. 
jil-,
  noq. 
k el-,
  qazax, 
kel-, 
q.-qalp. 
kel-,
 alt. 
k el-,
 özb. 
k el-,
 uyğ. 
kel-,
 qırğ. 
kel-.
Bə'zi  türk  dillərində  ulu  dilin 
к
  samitinin  iki  cür  əks 
olunma  refleksləri  müşahidə  edilir.  Bə'zi  hallarda 
к
 samiti  kar 
к
  səsi  ilə  ifadə  olunur,  başqa  hallarda  onun  yerinə  cingiltili 
q 
səsi çıxış edir.
К
  samiti  bu  dillərdə  saxlanılır:  azərb. 
köm ür,
  noq. 
köm ür,
  özb. 
köm ür,
  tat. 
küm ir,
  qırğ. 
köm ür;
 azərb. 
kül,
 tat. 
kö l, 
başq. 
kö l,
 qazax, 
k ö l,
 qırğ. 
k ü l,
  noq. 
kö l;
 azərb. 
k ə s ik ,
 tat. 
k is ə k  
't i k ə ',  'p a r ç a ',
  qazax, 
k ese k,
  qırğ. 
k esek,
  noq. 
kesek;
  azərb. 
kirpik,
 tat. 
kirpik,
 noq. 
kirpik,
  qazax, 
kirp ik,
  qırğ. 
kirpik;
 azərb. 
kim ,
 tat. 
kim ,
 qazax, 
k im ,
 qırğ. 
kim .
Qeyd  etmək  lazımdır  ki,  Azərbaycan  dilində 
к
  səsi 
nəfəsli 
{ k )
 tələffüz edilir.
k> g.
  Türkiyə  türkcəsində  və  Azərbaycan  dilində  ulu 
dilin £səsi palatal #  səsinə çevrilə bilər, müq. 
*kəbi> gəm i,
 tat. 
kim ə,
  noq. 
keırıe 'g ə m i ',
  qazax, 
kerne,
  özb. 
kcm a
  və  azərb. 
g əm i,
 türk, 
g em i;  *ki:r-  'g in ııə k ',
 tat. 
kir-,
 çuv. 
kir-,
 qazax, 
kir- 
,
  qırğ. 
kir-,
  türk, 
gir-,
  azərb. 
g ir-;  *kö:l  'g ö l ',
  qırğ. 
kö l,
  noq. 
köl,
 özb. 
k ö l,
 alt. 
k ö l,
 tat. 
kül,
  başq. 
kü l,
 azərb. 
g ö l,
 türk. 
göl.
Lakin  bununla  yanaşı,  Azərbaycan  və  türk  dillərində 
bə'zi  sözlərdə 
к
 səsi  saxlanılır: 
*kül,
  tat. 
köl,
  qazax, 
köl,
  noq. 
kö l,
 qırğ. 
kü l,
 azərb. 
kü l,
 türkm. 
kül,
 türk, 
kü l;  *kəs-  'k ə s m ə k ', 
tat. 
kis-,
  başq. 
k is '-,
  qazax, 
k e s-,
  qırğ. 
kes-,
  çuv. 
kas-,
  azərb. 
kəs-,
  türk, 
kes-;  *kirpi,
  qırğ. 
kirpi,
  özb. 
kirpi,
  türkm. 
kirpi, 
azərb. 
kirpi,
  türk, 
kirp i;  *kir
 ’
ç ir k ' ;
 tat. 
kir,
  qazax, 
kir,
 qar. 
kir, 
qırğ. 
kir,
 alt. 
kir,
 azərb. 
kir,
 türk. 
kir.
К
 səsinin  ikili  əks  olunması  türkmən  dilində  də  var-  bir 
sıra  sözlərdə  əski 
к
  saxlanır: 
* k ə s -'k ə s m ə k ',
  türkm. 
k e s   -; 
* k ö p 'ç o x ',
  türkm. 
kö p ;  *kir  'ç ir k ',
  türkm. 
kir;  *kül,
  türkm. 
kül.
  F.yni  zamanda 
к
  səsinin 
q -g
  səsinə  keçidi  də  müşahidə
45

---