N. Z. Haciyeva

uyğ. 
tən,
  uyğ. 
tən ,
  azərb. 
tə n
  və  yakut 
ten;  *əm - 'ə m m ə k ', 
azərb. 
əm -,
 uyğ. 
ə m
 və yakut 
em.
ə>e.
 [ə]  səsinin yarıgeniş  [e]  səsinə keçidi türk dillərinin 
çoxunu əhatə etmişdir.  Uzunluğunu itirən  uzun  [
0]  səsi  də belə 
dəyişikliyə  uğramışdır,  müq. 
*kəl-  'g ə lm ə k ',
  azərb. 
g ə l-,
 uyğ. 
k ə l-
 və  türk 
g e l-,
  q.-qalp. 
k e l-,
  qum. 
qel-,
  özb. 
kel,
  qırğ. 
kel-, 
qazax, 
k e l-,
 noq. 
k e l-,
 alt. 
k e l-,
  tuv. 
k el-,
 qar. 
k el-,
 q.-balk. 
kel-, 
türkm. 
qel-,
  qaq. 
qel-;  *kəs-  'k ə s m ə k ',
  azərb. 
kəs-,
  uyğ. 
kəs- 
və  türk, 
k e s-,
  türkm. 
k es-,
  qaq. 
k e s-,
  alt. 
kes-,
  tuv. 
k es-,
  noq. 
kes-,
  qum. 
qes-,
  qırğ. 
k e s-,
  q.-qalp. 
k es-,
  qazax, 
kes,
  q.-balk. 
kes-;  *tən  't ə n ',
 uyğ. 
tən ,
 azərb. 
tə n v o
 alt. 
ten,
  qırğ. 
ten,
 noq. 
ten,
  qum. 
ten ,
  özb. 
ten,
  q.-qalp. 
te n ,
  qazax, 
ten,
  türkm. 
den, 
türk. 
ten.
ə>l.
 [ə]  səsinin [/]  səsinə çevrilməsi tatar,  başqırd, xakas 
və qismən  çuvaş  dilləri üçün  səciyyəvidir,  müq. 
*ət,
  azərb. 
ət, 
uyğ. 
ə t 'b ə d ə n '
  və tat. 
i t  ' ə t ' ,
 başq. 
it,
 xak. 
it;  *ə:r 'k i ş i ',
 daha 
gec 
ə r v ə
 tat. 
ir,
 başq. 
ir,
 xak. 
ir;  *ə:l 'ta y fa  b ir liy i',
 daha gec 
ə l 
və  tat. 
i l   'ö l k ə ',
  başq. 
il,
  xak. 
i l 'x a l q ';  *tən  't ə n ',
  uyğ. 
tən, 
azərb. 
tən
 və tat. 
tin ,
 başq. 
tin ,
  xak. 
tin;  *kəl-  'g ə lm ə k ',
 azərb. 
g ə l-,
 uyğ. 
k ə l-
 və  tat. 
k il-,
  başq. 
k il-,
  xak. 
k il-,
  çuv. 
k il-;  *sə:z- 
'h iss e tm ə k ',
  daha gec 
sə z-,
  uyğ. 
s ə z -
 və  tat. 
siz-,
  başq. 
h is'-, 
xak. 
sis-,
  çuv. 
sis-;  *kəs-  'k ə s m ə k ',
  azərb. 
k ə s-,
  uyğ. 
k ə s -
 və 
tat. 
kis-,
  başq. 
k is-,
  xak. 
k is-;  *yət-  'y e tm ə k ,  n a il o lm a q ',
  uyğ. 
y ə t
 və tat 
.jit- ,
  başq. 
у  it-,
  çuv. 
s it-;  *kə:n  'g e n iş ',
  sonralar 
k ən , 
uyğ. 
k ə n
  və  tat. 
k in ,
  başq. 
k in ;  *kə:ç 'g e c ə ',
  daha  sonra 
kəç, 
uyğ. 
k ə ç  'g e c ə '
  və  tat. 
k iş  'a x ş a m ',
  başq. 
k is.
  Bu  dəyişiklik 
başqırd dilində həmişə ardıcıllıqla baş  vermir: y/7əvəzinə başq. 
у  e l 'k ü l ə k ',
  tat. 
k im ə
 əvəzinə  başq. 
k ə m ə 'q a y ıq '
  və  s.  Belə 
qeyri-müntəzəmlik xakas dilində də baş vermişdir.
Türk  dillərində  törəmə  qısa  [ə]  səsinin mövcudluğu  çox 
nadir hallarda olur.
Görünür, 
[ə]
  səsi  sözün  sonunda  da  qeyri-sabitdir,  bunu 
bə'zi misallar təsdiq  edir, müq.  azərb. 
tə k ə  'k e ç i'
  və türk, 
teke, 
alt. 
teke.
20  ________________________________________
Şəkilçilərin tərkibində 
[ə]
 saiti ilk mərhələdə [a] saitinin 
ahəngə  görə  variantlarından  biri  olmuşdur.  Birinci  hecada  [a] 
səsinin  [e]  səsinə  kütləvi  şəkildə  çevrilməsi 
[ə]
  səsinin  şəkilçi 
hecalarda  da  [e]  səsinə  çevrilməsinə  imkan  yaratdı,  müq.et: 
türk, 
göl-ler-de  'g ö llə r d ə '
  və azərb. 
göl-lər-do.
Tatar,  Azərbaycan  və  başqırd  dillərində  affiksal  [
0] 
səsinin  mövcudluğu  çətin  izah  olunur.  Ola  bilsin  ki,  burada 
pratürk dilinin vəziyyəti qorunub saxlanılmışdır.
U zun 
ə  [ə :]
Müasir  türk  dillərində  pratürk  [ə:]  səsinin  refleksinin 
müəyyənləşməsi  böyük  çətinliklərlə  bağlıdır.  Bu  çətinliklər 
[ə.]
  səsli misalların az olması  ilə  bağlıdır.  Əsasən, uzun [
0]  səsi 
ya  qısalır,  ya  da  diftonqa  çevrilir.  Bə'zən  də  başqa  saitlərə 
keçir.  Uzun  [
0]  səsi  bə'zi  türkmən  sözlərində  qalmışdır,  müq. 
türkm. 
b ə:ş  'b e ş '
  və  uyğ. 
b əş;
  türkm. 
q ə:p  'm o d el,  n ü m u n ə ' 
və çuv. 
к а р   'fo n n a ',  'm o d e l',  *kə:p>*kəp-dər\
 yakut. 
kiep.
ə:> ie.
  Uzun  [
0]  səsinin  [
ie
]  diftonquna çevrilməsi  yakut 
dili  üçün  səciyyəvidir,  müq. 
* b ə : l'b e ş ',
  türkm. 
bə:ş,
  uyğ. 
b əş 
və  yakut. 
b ies;  *kə:n 
'g e n ',
  uyğ. 
k ə n
  və  yakut. 
k ie n ; 
* k ə :ç 'a x ş a m ',
  uyğ. 
k ə ç 'g e c ə '
  və  yakut. 
k ie lıe  
'a x ş a m '; 
*ə:ğ- 'ə y m ə k ',
  uyğ. 
ə q -
 və yakut. 
ie x -;  *bə:r-
 ’ 
v e r m ə k ',
  uyğ. 
ber-
 və  yakut 
bier-;  *yo:-  'y e m ə k ',
  uyğ. 
y ə m   'y e m '
  və  yakut 
sie -  'y e m ə k '.
ə:> i:
  Bu  dəyişiklik  türkmən  dilində  müşahidə  olunur, 
müq. 
*ə:l  'ta yfa   ittifa q ı',
  uyğ. 
o l 'ö l k ə '
  və  türkm.  /.7; 
*bə:l 'b e l ',
 uyğ. 
b ə l
və türkm. 
bi:l.
ə:>e.
  Bu  keçid  Azərbaycan  dilində  geniş  təzahür  edir, 
müq. 
*bə:J  'b e ş ',
  uyğ. 
b ə ş
 vo  azərb. 
beş;  * ə :l'ta y fa   ittifa q ı', 
uyğ. 
ə l 'ö l k ə '
  və  azərb  . 
e l'c ə m iy y ə t',  'ö l k ə ';  *bə:r- 
' v e r m ə k ',
  uyğ. 
bər-
  və  azərb. 
ver-;  *bə:l 'b e l ',
  uyğ. 
b ə l
 və 
azərb. 
bel;  * k ə :t'g e tm ə k ',
  uyğ. 
k ə t-
  və  azərb. 
g e t-
  [Şerbak, 
1970, s.  55].
21

---