N. Z. Haciyeva

edilir: 
*kök  'g ö y ',
  türkm. 
g ö k ;  *kör- 'g ö r m ə k ',
  türkm. 
gör-; 
* kəl  'g ə lm ə k ',
 türkm. 
g el-.
Qumuq  dilində  sözönü 
к
  samiti  də  iki  cür  əks  olunur. 
Bə'zi  qumuq sözlərində  sözönü 
к
 samiti  saxlanılır: 
*kir  'ç ir k ', 
qum. 
k ir;  *kö:I,
  qum. 
k ö l;
  amma  bir  sıra  sözlərdə  ulu  dilin 
к  
səsinə 
g ( q )
  uyğun  gəlir: 
*kəl-  'g ə lm ə k ',
  qum. 
g el-;  *kör- 
' g ö r m ə k ',
 qum. 
gör-;  * k işi 'in s a n ',
 qum. 
g işi.
[K \
  səsinin  iki  cür  əks  olunması  qaquz  və  knm 
tatarlarının dillərində də müşahidə olunur.
Tuva  və  tofalar  dillərində 
к
  səsinin  xüsusi  ikili  əks 
olunması müşahidə olunur.
Tuva  dilində  müəyyən  miqdar  sözlərdə  əski 
к
  səsi 
saxlanılır: 
k ö k  
'g ö y ',  k e l-  'g ə lm ə k ',  k e z e k   't i k ə ',  k iji 
'in s a n '
  və  s.  Bununla belə  bə'zi  sözlərdə  sözönü ir səsi 
x
 səsi 
kimi əks edilir: 
x ö l  'g ö l ',  x ir   'k i r '
  və s.
Tofalar  dilində  də  əski 
к
  səsinin  saxlanma  halları  var: 
k ü s 'p a y ız ',  k e l-
 ’
g ə lm ə k '
.  Eyni  zamanda  bə’zi  tofalar 
sözlərində  köhnə 
к
  səsi 
h
  səsi  kimi  ifadə  olunur: 
h i r 'k i r ', 
h o l 'g ö l '
  və s.
k> ç.
  Azərbaycan  dilinin  cənub  dialektlərində  və 
Naxçıvan  qrupunun  şivələrində 
к
  səsi  ön  sıra  saitlərinin 
qarşısında 
ç
 səsinə çevrilir: 
k ə n d -
don 
ç ə n d 'k ə n d ', küm üş-don 
çüm iiş 'g ü m ü ş '.
Eyni  hadisələr  Türkiyə  türkcəsinin  dialektlərində 
(kim - 
don  ç i m 'k i m ')
  və  uyğur  dilinin  dialektlərində 
(kim -don 
çim  'k i m ',  kir-don  ç ir 'g ir m ə k '
  və s.) müşahidə olunur.
Bir  çox  hallarda 
к
  samiti  intervokal  mövqeyində 
saxlanır: 
* təkə  'k e ç i ',
  türk, 
teke,
  q.-qalp. 
teke,
  başq. 
tə kə ,
  tat. 
təkə,
  qazax, 
teke,
  noq. 
teke,
  qum. 
teke,
  azorb. 
təkə;  *kiikürt, 
türk, 
kü kiirt,
  q.-qalp. 
kü kirt,
  qum. 
kü kü ıt,
  q.-balk. 
kükürt,
  tat. 
kukirt,
 alt. 
kükür.
46
Bə'zi  hallarda  intervokal 
к
  səsinin  cingilləşməsi 
müşahidə olunur,  müq.  türk, 
ekinci'  'ə k in ç i'
  və  qazax, 
eqinşi, 
tat. 
iq in şi 'k ə n d li';
 azərb. 
ə k iz
  və qazax, 
eqiz.
k> q.
 
Çuvaş 
dilində 
intervokal 
к
  səsi 
adətən 
yarımcingiltili 
q
  səsinə  keçir: 
*təkə-də
n  çuv. 
ta q a 'q o y u n '; 
*əkə-
dən 
aqa 'ə k in y e r i' -  'ş u m
' .
Lakin  qeyd  etmək  lazımdır  ki,  türk  dillərinin  kök 
morfemlərində  intervokal  mövqeyində 
к
  səsi  nadir  hallarda 
işlənir.
Eyni  zamanda  samitdən  əvvəl  və  sonrakı  mövqelərdə 
kök  morfemlərdə  nadir  hallarda 
к
 səsinə  təsadüf olunur.  Bə'zi 
dillərdə,  məsələn,  tuva  və  xakas  dillərində  cingiltili  samitdən 
sonra 
к
  səsinin  cingiltiləşməsi  mümkündür,  müq.  xak. 
tülçü 
'tü lk ü ',
 tuv. 
d ilç i
 və alt. 
tülkü,
 qırğ. 
tülkü.
Türk  dillərinin  əksəriyyətində 
к
  səsi  sözün  mütləq 
sonunda  saxlanır: 
*yük,
  türkm. 
y ü k ,
  qum. 
y ü k ,
  alt. 
d'ük,
  türk. 
y ü k ,
  qum. 
y ü k,
  xak. 
çük,
  q.-balk. 
cü k;  *kö:k  'g ö y ',  'm a v i', 
qırğ. 
k ö k,
  uyğ. 
k ö k,
  qazax, 
k ö k ,
  q.-qalp. 
k ö k ,
  tat. 
kü k,
  başq. 
k ü k ,
 türkm. 
gök.
k > k \
  Türkiyə  və  Azərbaycan  türkcələrində  təkhecalı 
sözlərin  sonuncu 
к
  səsi  palatalizasiyaya  uğrayır:  türk. 
k e m ik  's ü m ü k ', р ек,
 azorb. 
kö k'.
k> x'.
  Bu  keçid  Azərbaycan  dili  üçün  səciyyəvidir: 
k ü lə x " k ü lə k ', y ü k s o x  'y ü k s ə k ', k ö m ə x ' 'k ö m ə k '
  və s.
k> x.
 Bu keçid yakut dilində müşahidə olunur: 
y ü rə k -d o
n 
surox  'ü r ə k ', k ö .k -
don 
k ü ö x  'g ö y ' -m avi.
k> y.
  Belə  keçidə  Azərbaycan  dilində,  xüsusən  onun 
dialektlərində rast gəlinir: 
kö k-d o n  g ö y  's o m a
' .
Çuvaş  dilində  sözsonu 
к
 səsi  düşməyə  meyllidir,  müq. 
çuv. 
ine  'iııə k '
  və  türk, 
iııek,
  azərb. 
in ə k ,
  tuv. 
inek,
  tof. 
in ek;
Türkiyə  və  Azərbaycan  türkcələrində  göstərilən  məqamlarda 
к
 cingiltililəşmir- 
tərcüməçi.
47

---