Mühazirə Kursa giriş Quyuların geofiziki tədqiqatı

 

Mühazirə 2. 

Süxurların elektrik xüsusiyyətləti və Elekrtik karotajı (EK). 

 

Fərz olunan 

xüsusi müqavimət  üsulu 

 

Süxurların  xüsusi  elektrik  müqaviməti  (ölçü  vahidi  omm,  tərəfləri  1m 

bərabər olan kub şəkilli süxurun müqavimətidir) süxurun elektrik müqavimətindən, 

quruluşundan  (skelet  və  məsamə  boşluğundan,  laylanma  istiqamətindən  və  ayrı-

ayrı  fazaların  mühitdə  tutduğu  həcmlərin  nisbətindən,  fazalar  arası  sərhədlərdə 

yaranan  fərqli  mühitdən  (keçid  zonası),  temperatur,  quyu  diametri  və  təzyiqdən 

asılıdır.  

Süxurlarən  bərk  fazası  müxtəlif  minerallardan  təşkil  olunmuşdur. 

Mineralların xüsusi müqavimətinə görə keçirici (10

-8

-10

-4

 omm), yarımkeçirici (10

-

4

-10

8

 

 

omm)  və  dielektrik

 

xüsusiyyətinə  malik  olurlar.  Süxur  əmələgətirən 

minerallar dielektrik növünə aid edilir.  

 Süxurlar  ayrı-ayrı  bərk  mineral  dənəciklərin  kombinasiyalı  yığımından  və 

bu  yığımların  aralarındakı  boşluqları  dolduran  lay  flüidindən  ibarətdir. 

Mineralların  xüsusi  müqaviməti  mində  bir  Omm-dən  milyonlarla  Omm-dək 

dəyişilir. V.N. Daxnov xüsusi müqavimətin qiymətinə görə mineralları yeddi sinifə 

ayırır: İfrat kiçik ( <10

-6

 -Qızıl, platin,gümüş); Çox kiçik (10

-6

-10

-2

- Qrafit, pirit, 

xalkopirit, kobalt, nikel); Kiçik (10

-2

-10

2

 -Maqnetit, ilmenit, markazit və s);  Orta 

(10

2

-10

6

-  Boksit,  hematit,  dəmir,  slüdə,  montomorillonit,  xromit  və  s);  Yüksək 

(10

6

-10

10

  -  Anhidrid,  monasit);  Çox yüksək  (10

10

-10

14

  -Kalsit,  kvars, kükürd, çöl 

şpatı və s.); İfrat yüksək (>10

14

- Halit, silvin, neft) 

 Mineralların  xüsusi  müqavimətinin  geniş  hüdudda  dəyişməsi  əlverişli  amil 

kimi  elektrik  üsulları  ilə  süxurların  tədqiqinə  imkan  verir.  Nəzərə  almaq  lazımdır 

ki,  neft  və  qaz  yataqlarının  əksəriyyəti  çökmə  süxurlarda  formalaşır.  Bununla 

yanaşı  çökmə  süxurlardan:  gillərin,  qumların,  qum  daşlarının,  alevrolitlərin, 

qravelitlərin,  əhəngdaşlarının,  dolomitlərin  xüsusi  müqavimətləri  10

-1

-dən  10

4 

Omm-dək  dəyişir  ki,  bu  göstərici  süxurtörədən  mineralların  dənəciklərinin  xüsusi 

müqavimətindən  bir  neçə  dəfə  kiçikdir.  Belə  bir  fərq  süxurun  ikinci  komponenti 

olan  lay  flüidinin  təsirindən  yaranır.  Süxurların  məsamələri  adətən  lay  suları  ilə 

doymuş olur.  

Elektrik  karotajı  ilə  tədqiqat  zamanı  quyuya  elektrodlardan  ibarət  zondlar 

buraxılı:  

 

---

 

Şək. a-bir qütbülü, çevrilmiş potensial zond; b-bir qütbülü daban qradient 

zond; c-iki qütbulu çevrilmiş potensial zond 

 

Cərəyan  elektrodlarına  cərəyan  verildikdə  onun  ətrafında  elektrik  sahəsi 

yaranır və elekrtik sahəsinin cəryan xətləri mühitə daxil olur.  

 

Şək. 1- elekrtik sahəsi (dairələr); 2-cərəyan xətti (qırıq xətlər) 

 

M  və  N  ölçü  elektrodunda  potencial  yaradır  (

N

M

U

U ,

).  Ölçü  zamanı  bu 

elektrodlar arasındakı potensiallar fərqi (

N

M

MN

U

U

U







) qeyd edilir ki, bu qiymət 

elektrodlar arasındakı süxurun xüsusi müqavimərinə mütəhasibdir.  

Fərz  olunan  xüsusi  müqavimə  (F.x.m)  üsulu  dərinlikdən  asılı  olaraq  kəsiliş 

üzrə  suxurların  fərz  olunan    xüsusi  müqavimətin  dəyişməsinin  öyrənilməsinə 

əsaslanır.  Dərinlikdən  asılı  olaraq  suxurların  f.x.m-nin  dəyişməsini  əks  etdirən 

əyriyə  fərz  olunan    xüsusi  müqavimət  əyrisi  deyilir.  Bu  üsulun  mahiyəti  belədir. 

Quyuya 3 elektroddan ibarət zond qradiyent və ya potensial zond salınır. Cərəyan 

mənbəyindən A elektroduna cərəyan verilir və mühitdə elektrik sahəsi yaradılır. Bu 

elektrik  sahəsi  paylanaraq  süxura  daxil  olur.  Nəticədə  M  və  N  ölçü  elektrodları 

arasındakı potensiallar fərqi ölçülərək layların xüsusi müqavimət təyin olunur.  

Burada  A  və  B  cərəyan  elektrodu  (qidalandırıcı  elektrod)  M  və  N  ölçü 

elektrodlarıdır. Biz A və B cərəyan elekronlarının yaratdığı elektrik sahəsində M 

nöqtəsindəki potensialının aşağıdakı şəkildə  yaza bilərik. 

---































BM

AM

I

U

BM

I

U

AM

I

U

B

A

m

B

m

A

m

1

1

4

1

4

1

4













              (2) 

Uyğun  olaraq  A  və  B  elektrodların    N  nöqtəsindəki  poitensialların  aşağıdakı 

şəkildə yaza bilərik: 

BN

I

U

BN

AN

I

U

AN

I

U

B

N

B

A

N

A

N

1

4

1

1

4

1

4









































       (3) 

A və B elektrodlarının M və N ölçü elektrodlarından potensiallar fərqini aşağıdakı 

şəkildə yaza bilərik: 





























BN

AN

BM

AM

I

U

U

U

N

M

1

1

1

1

4





   (4) 

Nəzərə alsaq ki, B elektrodu yer səthində basdırılıb və onun təsiri sıfıra bərabərdir 

və Biz burada 



 nu tapsaq.Onda (4) düsturunu aşağıdakı kimi yazarıq. 

 

NM

AMAN

k

MN

AMAN

U

AN

AM

AM

AN

U

AN

AM

I

U











4

.

4

.

.

1

.

4

.

1

1

1

4



























      (5) 

Sonuncu  ifadəni  k  ilə  işarə  etsək,  fərz  olunan  xüsusi  müqaviməti  aşağıdakı 

düsturla ifadə edərik. 

I

U

k









  (6)  

Burada 



-fərz  olunan    xüsusi  müqavimət, 

MN

AN

AM

k



4



-zond  əmsalıdır, 



U

potensiallar fərqi, 



I

cərəyan şiddətidir. 

 

m

Om

A

V

m









.(7) 

                  (7) düsturundanda göründüyü kimi   



-fərz olunan  xüsusi müqavimət 

parametrinin vahidi Om.m-dir.  

Bu  düstur    bir  cinsli  izotrop  mühitlər  üçün  doğrudur.  Alınan    müqavimət 

əyrisinə  bir  sıra  amillər  təsir  göstərir  ki,  quyu  şəraiti  ətraf  layların  qalınlığı  lay 

qalınlığı  ilə  zond  uzunluqlarının  müsbət  təsiri  və  s.  məhz  buna  görədə  alınan 

müqavimət  əyrisinə  fərz  olunan  xüsusi  müqavimət  əyrisi  deyilir  və 



  f.x.m 

şəklində yazılır 

I

U

k

m

x

f





.

.



 

 



-fərz  olunan    xüsusi  müqavimət  əyrisi  bərk  suxurlar  qarşısında  maksimum 

anomaliya ilə, gilli-qumlu laylar qarşısında azalma isdiqamətində orta göstərici ilə,  

qumlu-gilli  laylar  qarşısında  artma  isdiqamətində  orta  göstərici  ilə,  gilli-laylar 

qarşısında isə minimum göstərici ilə səciyyələnir.  

---