Microsoft Word yusifova ulduz doc
Yüklə 0,98 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- 2.3. Vergi sisteminin optimal strukturunun qurulmasında vergil ərin nisb ətinin mü əyy ən edilm əsi
44
mürəkkəb və uzun müddət tələb edən bir prosesdir. Bu dəyişikliklərin nəticəsini tez bir zamanda hiss etmək çətindir. Bütün bunlar islahat prosesində nəzərə alınmalı və bu zaman vergiqoymanın optimallaşması kimi bir vəzifə qarşıya qoyulmalıdır. Vergi islahatı vasitəsilə iqtisadiyyatın stabilləşdirilməsinin səmərəli tədbirlərini həyata keçirərkən onun vaxtında aparılması və çevikliyi mühüm rol oynayır. Bunun zəif tempdə həyata keçirilməsi ümumi tələbin aşağı düşməsi və iqtisadiyyatın geriləməsi ilə nəticələnə bilər. Əgər hökumətin ümumi tələbin artırılması üzrə həyata keçirdiyi təsir vasitələri səmərəli olarsa, onda iqtisadi artımda irəliləyiş nəzərə çarpar ki, bu da inflyasiya prosesini sürətləndirə bilər. Azərbaycanda vergi sisteminin islahatı mühüm sosial-iqtisadi dəyişikliklər şə raitində baş verir. Hal-hazırda ölkədə fəaliyyət göstərən vergi sistemi investisiya qoyuluşu sahəsində daxili mənbələrin prioritetliyinin təmin edilməsinə imkan yaradır. Bunun üçün üç prinsipial mövqe nəzərə alınır. Birincisi, Azərbaycanın sosial-siyasi inkişafının spesifik xüsusiyyəti, onun iqtisadiyyatının bazar prinsipləri əsasında təşəkkülünün başlanğıc mərhələsində olması, maliyyə resurslarının dövlət büdcəsində həddindən artıq mərkəzləşməsi və s. kincisi, mülkiyyətə olan münasibətin dəqiq müəyyənləşdirilməsi zəruriliyi. Buna nail olmadan müəyyən ölkənin iqtisadi inkişafının sabit strategiyasını müəyyən etmək, bütün istehsal sferalarında, xüsusilə vergi sistemində islahatlar aparmaq olmaz. Üçüncüsü, bazar münasibətlərinə keçid şəraitində dövlət xərclərinin səmərəliliyi məsələsinə də ciddi fikir vermək lazımdır.
Hər hansı dövlətin vergi sisteminin adətən, 3 amillə müəyyən olunur: - cəmiyyətin iqtisadi quruluşu; - dövlətin sosial siyasəti; - dövlətin inkişaf strategiyasının konkret məqsədləri. Bu amillər öz ifadəsini müəyyən olunmş vergi mexanizmi vasitəsilə, tətbiq olunan vergilərin məcmusunda, onların strukturunda, tutulma üsullarında, vergi dərəcələrində,
45
vergitutma bazasının hesablanmasında, vergi güzəştlərinin tərkibi və tətbiq edilmə qaydalarında, müxtəlif hakimiyyət səviyyələrinin fiskal səlahiyyətlərində, vergitutmanın qanunvericilik prosedurlarında və nəhayət, hakimiyyətin iqtisadi inkişafın və onun tənzimlənməsinin bu və ya digər konsepsiyasına tərəfdar çıxmasında tapır. Vergitutmanın dünya təcrübəsinə əsasən dolayı və birbaşa vergilər arasında nisbət konkret tarixi zamanda konkret ölkədə iqtisadi, milli və dövlətin ərazi xüsusiyyətlərindən asılıdır. Bazar iqtisadiyyatına malik ölkələrin təcrübəsi göstərir ki, dolayı və birbaşa vergilər arasında nisbət 2 həlledici amildən asılıdır: ölkə əhalisinin əsas kütləsinin yaşayış səviyyəsindən və bu və ya digər vergilərə qarşı yaranmış strerotipdən. Ə gər vergi sistemində dolayı və əmlak vergisi xüsusi vurğulanırsa, deməli, həmin ölkə çox ehtimalla, sənayecə zəif inkişaf etmiş ölkədir. Əgər vergilərin strukturunda birbaşa vergilər (əsasən vətəndaşların gəlirləri) üstünlük təşkil edirsə, burada söhbət yüksək inkişaf etmiş iqtisadiyyata malik ölkədən gedir. Bu qanunauyğunluq vergitutma sistemində dolayı vergilərin hökmranlıq etdiyi inkişaf etməkdə olan ölkələrdə daha aydın şəkildə özünü göstərir. Aşağıda göstərilən cədvəl gəlirlərin səviyyəsi və dolayı vergilərin qiyməti arasındakı asılılığı xarakterizə edir. Bu cədvəl aparılmış iqtisadi statistik tədqiqatlar əsasında qurulmuşdur, lakin bu cədvələ ə sasən alınmış nəticələr təkcə göstərilən zaman kəsiyinə şamil edilmir, o həm də ümumi xarakter daşıyır.
Cədvəl 18. Ümumi vergi daxilolmalarında dolayı vergilərin payı ilə adambaşına düşən ÜMM-un (ümumi milli məhsul) həcmi arasında əlaqə Adambaşına düşən ÜMM-un həcmi, ABŞ dolları Qrupa daxil edilən ölkələrin sayı Ümumi
vergidaxilolmalarında payı, (%-lə)
stehlaka görə dolayı
vergilərin O cümlədən gömrük rüsumların nkişaf etməkdə olan ölkələr: 100 və aşağı 29 68
35 101-200
11 64
32 201-500
19 64
33 501-850
9 50
18 nkişaf etmiş ölkələr: 15 32
4 46
850-dən çox
R.Hacıyev (50) istehlak və yığımların təhlilinin Keyns yanaşmasından istifadə etməklə bu qanunauyğunluğun səbəblərini milli iqtisadiyyat çərçivəsində nəzərdən keçirir. Keynsin başlıca «psixoloji» qanununa görə, əhali bir qayda olaraq gəlirləri artdıqca öz istehlakını da artırır. Müəllif dolayı və birbaşa vergitutmanın uyğunlaşdırılması probleminin qrafik təsvirini verir.
Beləliklə, müəllif belə bir nəticəyə gəlir ki, dolayı və birbaşa vergilər arasındakı nisbət orta gəlir səviyyəsindən asıldır – gəlirlərin səviyyəsi nə qədər yüksək olarsa, birbaşa vergilərin tətbiqi daha effektlidir və əksinə. Lakin subyektiv amil olan milli ənənə də öz təsirini göstərə bilər. Məsələn, ABŞ-da tarixən dolayı vergilərə mənfi münasibət stereotipi yaranmışdır, belə ki, dolayı vergilər birbaşa vergilərdən fərqli olaraq vergi ödəyicisinin gəlirlərinin və əmlakının həcmindən çox az dərəcədə asılı olduğuna görə sosial baxımdan daha ədalətsiz vergi tutulmasıdır. Birbaşa və dolayı vergilər arasındakı optimal nisbətin müəyyən edilməsi probleminin çoxşaxəli və mürəkkəbliyini nəzərə alaraq onun dərin iqtisadi və sosail təhlilinin Ж Д
0
Y – gəlir; C – istehlak; Y min
– yaşayış minimumunun səviyyəsi Şə kil 1. Bazar iqtisadiyyatına malik olan ölkələrdə vergilərin nisbəti birbaşa vergitutma zonası birbaşa və dolayı vergitutma zonası do la yı v er gi tu tm a zo na sı
А Б К Й Й мин
45 0
Yüklə 0,98 Mb. Dostları ilə paylaş:
|