Microsoft Word yusifova ulduz doc

 

47 

aparılmasını  və  onun  əsasında  isə  dəqiq  iqtisadi  və  sosail  məsələlərin  işlənib 

hazırlanmasını tələb edir. 

Təbii  ki,  bu  məsələlərin  yalnız  riyazi  modelləşmə  metodları  ilə  həll  edilməsi  

mümkün deyil. 

Bunu  isbat  etmək  üçün  aşağıdakı  sadə  modeldən  istifadə  edək.  Ümumiliyi 

məhdudlaşdırmadan  hesab  etmək  olar  ki,  dəfələrlə  vergiqoymasız  vergi  sistemi  modeli 

nəzərdən keçirilir, yəni verginin müxtəlif növləri üzrə vergi bazaları kəsişmir. 

Aşağıdakı şərti işarələrdən istifadə edək: 

M

 – müxtəlif növ birbaşa vergilərin sayı; L - müxtəlif növ dolayı vergilərin sayı; D

i

 – 

i

  saylı  vergi  növü  üzrə  vergitutma  bazası;  r

i

  –  i,  i=1,…,  M+L 

nömrəli  vergi  növü  üzrə 

vergi stavkası;  

∑

=

=

M

i

i

D

D

1

1

- bütün birbaşa vergilər üzrə vergiqoyma bazaların cəmi, yaxud 

birbaşa vergiqoyma üzrə vergi bazası; 

∑

=

=

L

j

j

D

D

1

2

 - bütün dolayı vergilər üzrə vergiqoyma 

bazalarının  cəmi,  yaxud  dolayı  vergiqoyma  üzrə  vergi  bazası.  Qoy,  D  -  heç  bir  vergi 

qoyulmayan gəlirdir və fərz edək ki, ÜDM =D

1

+D

2

+D. Birbaşa və dolayı vergiqoyma üzrə 

orta  dərəcələr    anlayışını  aşağıdakı  kimi  daxil  edək:  birbaşa  vergiqoyma  üzrə    r

1

  orta 

dərəcəsi  

∑

=

=

M

i

i

i

D

r

D

r

1

1

1

  tənliyindən müəyyən edilir, yəni  

1

1

1

D

D

r

r

M

i

i

i

∑

=

=

. 

Dolayı vergiqoyma üzrə r

2

 orta dərəcəsi  

∑

=

=

L

j

j

j

D

r

D

r

1

2

2

 tənliyindən, yəni  

2

1

2

D

D

r

r

L

j

j

j

∑

=

=

 müəyyən edilir. 

Müvafiq olaraq birbaşa və dolayı vergilərə görə ÜDM-dəkı  d

1

 və d

2

 

xüsusi çəkilərini 

hesablayaq: 

D

D

D

D

d

+

+

=

2

1

1

1

; 

D

D

D

D

d

+

+

=

2

1

2

2

; 

D

D

D

D

d

+

+

=

2

1

  -  ÜDM-dəkı  gəlirin  vergi 

qoyulmayan hissəsinin xüsusi çəkisidir. 

---

 

48 

Birbaşa vergilər üzrə vergi təzyiqi 

D

D

D

D

r

+

+

=

2

1

1

1

1

γ

 ; dolayı vergilər üzrə vergi təzyiqi 

D

D

D

D

r

+

+

=

2

1

2

2

2

γ

 nisbəti ilə göstərilir. 

1

1

γ

γ

γ

+

=

 - ümumi vergi təzyiqidir. 

Sadəlik üçün qoy D=0.  Onda d=0; d

1

+d

2

=1;

 

1

1

1

d

r

=

γ

; 

2

2

2

d

r

=

γ

. Vergi yığımının 

ümumi  məbləği 

2

2

2

1

D

r

D

r

+

=

ℜ

.  Qeyd  edək  ki, 

max

→



ℜ

,  o  zaman  və  yalnız  o 

zaman  olur  ki, 

max

2

2

2

1

→



+ D

r

D

r

.  Ona  görə  birbaşa  və  dolayı  vergilərin  optimal 

qarşılıqlı münasibəti modeli aşağıdakı kimi olacaqdır: 























≥

≥

≥

≥

=

+

=

+

→



+

;

0

;

0

;

0

;

0

1

3

1

max

2

1

2

1

2

1

2

1

2

2

1

1

r

r

d

d

d

d

r

r

d

r

d

r

 

və d

1

 ilə d

2  

arasındakı qarşılıqlı münasibəti tapmaq tələb olunur. 

;

3

1

;

1

1

2

1

2

r

r

d

d

−

=

−

=

         onda 

(

)

3

3

1

2

3

3

1

3

1

1

)

,

(

1

1

1

1

1

1

1

1

1

1

1

1

1

1

2

2

1

1

1

1

d

r

d

r

d

r

r

d

d

r

r

d

d

r

d

r

d

r

d

r

f

−

−

+

=

+

−

−

+

=













−

−

+

=

+

=

)

,

(

1

1

d

r

f

funksiyasının dəyişməz nöqtəsini müəyyən edək və göstərək ki, 

)

,

(

1

1

d

r

f

-in 

dəyişməz nöqtədə ekstremumu yoxdur. 

Həqiqətən də,   

 

;

2

;

0

;

1

2

1

1

2

2

1

2

1

1

=

∂

∂

∂

=

∂

∂

−

=

∂

∂

d

r

f

r

f

d

f

f

 

;

2

;

0

;

3

1

2

1

1

2

2

1

2

1

1

=

∂

∂

∂

=

∂

∂

−

=

∂

∂

r

d

f

d

f

r

d

f

 

(Laffer nisbəti) 

---