“Koroğlu”nun şeir dili
245
məcazların əksəriyyəti məhz Koroğlu obrazı ilə bağlıdır;
poetik siqlətli bu məcazların hər biri eposun baş qəhrəmanı
Koroğlunun hiss və həyəcanları, düşüncəsi, hərəkət
trayektoriyası barədə dolğun təəssürat yaradır; bu məcazlar
qəhrəman Koroğlunun ərənliyini, igidliyini, bir obraz kimi
bənzərsizliyini müxtəlif bucaqlardan təsdiq edir. Məsələn,
belə:
– epitetlər prizmasından yanaşdıqda Koroğlu
qoçdur, dəlidir, daha doğrusu, dəlilər dəlisidir;
– təşbehlər və metaforalar prizmasından yanaşdıqda
Koroğlu laçındır, aslandır, ada pələngidir;
– metonimiyalar prizmasından yanaşdıqda Koroğlu
paşalara qan udduran, Çənlibeldə şadlıq məclisləri qurub
saz çalan bir qəhrəmandır;
– mübaliğələr prizmasından yanaşdıqda Koroğlu
dağları-daşları yaran, düşmən ordusunun qabağında tək
duran bir igiddir;
– antitezalar prizmasından yanaşdıqda Koroğlu
məhz aslandır, pələngdir...
Eyni semantik yuvada birləşən bu cür çoxsaylı
məcazlar bir daha sübut edir ki, qəhrəman Koroğlunun
obrazı şeir parçalarında da sənətkarlıqla yaradılıb. Hətta
mübaliğəsiz deyirik ki, bu məcazların bir qismi elə
yaradılıb, elə təqdim olunub ki, onları bəzən məcazi deyil,
elə həqiqi mənada qəbul etməli olursan. Bu isə sözün
qüdrətidir, “Koroğlu” eposunun bənzərsizliyidir.
Язизхан Танрыверди
246
“ Koroğlu” şeirlərində obrazlılığın
qrammatik səviyyədə təzahürü
Şeir dilində obrazlılığın qrammatik səviyyədə
təzahürü dedikdə, ilk növbədə, inversiya və ellipsis yada
düşür. Bu mənada “Koroğlu”nun şeir dilinə inversiya və
ellipsis prizmasından yanaşma maraqlı nəticələr söylə-
məyə imkan verə bilər.
Ümumən ədəbiyyatımızda olduğu kimi, “Kor-
oğlu”dakı şeir parçalarında da mübtəda ilə xəbərin yer
dəyişməsinə (inversiyasına) daha çox rast gəlinir: Çoxdur
Koroğlunun yaşı; Qardı Çənlibelin başı... Bir sıra şeirlərdə
inversiya ilə işlənmiş xəbərlərlə zəngin qafiyələrin
yaradılmasına təsadüf olunur:
Döşdü Bayazid yolları
Beşdi Bayazid yolları
Daşdı Bəyazid yolları
Qaşdı Bayazid yolları
Qışdı Bayazid yolları
Leşdi Bayazid yolları
“Eyvaz, atı yaxşı saxla” gəraylısından götürdüyü-
müz bu nümunələrin poetik səslənməsi birbaşa inversiya
ilə bağlıdır.
“Koroğlu”nun şeir dilində bir sıra frazeoloji vahid-
lərin inversiya ilə işlənməsi də diqqətçəkən məsələlər-
dəndir:
“Koroğlu”nun şeir dili
247
başına dönmək (dönüm başına). “Koroğluyam,oğul
dönüm başına”;
sözünü yerə salmaq (yerə salma sözüm). “...Yerə
salma sözüm qəssab //Qoy aparım mən Eyvazı”;
yurdunu dar eyləmək. “Müxənnət olubdu qaba-
ğımda xar // Xotkara yurdunu eyləmişəm dar”;
başına daş düşmək. “Daş düşən başına, ömrü bad
olu...”;
qana susamaq (susamaq qana). “Susayaram qana,
Nigar!”...
Bəllidir ki, ellipsis daha çox üç ixtisar formasını
əhatə edir: şəkilçilərin ellipsisi, sözlərin ellipsisi, baş
cümlənin ellipsisi. “Koroğlu”nun şeir dili bunların hər
üçündən bəhs etməyə imkan verir:
Şəkilçilərin ixtisarı. -dır
4
xəbərlik şəkilçisinin
ixtisarı. “...Alnın açıq, üzün gülər // Nə şirindir suyun
Eyvaz”. Bu nümunədə işlənmiş “alnın açıq” xəbərində -dır
şəkilçisi ixtisar olunub ki, bu da sonrakı cümlədə inversiya
ilə işlənmiş “şirindir” xəbərinə görə bərpa oluna bilir:
Alnın açıqdır...; “Bizim ellər yerindəmi?” Burada da –dır
xəbərlik şəkilçisinin ixtisarı müşahidə edilir (yerindəmi –
yerindədirmi). Dastanın şeir dilində -mı sual ədatından
əvvəl –dı(-dır) xəbərlik şəkilçisinin işlənməsi də
dediklərimizi arqumentləşdirir: “Qandımı, yaşdımı, nədi?”
(qandımı-qandırmı, yaşdımı-yaşdırmı)...;
–am
2
xəbərlik şəkilçisinin ixtisarı: “Biləyi qüvvətli,
gözü qanlıyam”. Bu misradakı “Biləyi qüvvətli” xəbərində
I şəxsin təki üzrə -am
2
xəbərlik şəkilçisinin ellipsisə
uğramasını “gözü qanlıyam” ismi xəbərinə görə müəyyən-
ləşdirmək mümkündür: “Biləyi qüvvətliyəm, gözü qan-
lıyam”...
Язизхан Танрыверди
248
Sözlərin ixtisarı. “Nigar, Düratın itməyi //
Yandırır məni, yandırır...” Burada “məni” sözünün ixtisar
olunması aydın şəkildə görünür (belə bir ixtisar hecaların
sayı ilə bağlıdır – qənaətinə gəlmək olar); “On dördündə
sevda yenər başına”. Buradakı “on dördündə” ifadəsi “on
dörd yaşında” mənasındadır ki, bu da “yaş” sözünün
ellipsisə uğradığını göstərir. Yeri gəlmişkən, bu cür
ellipsisə uğrama “Bənzərsən” qoşmasında qabarıq şəkildə
görünür: on beşində - on beş yaşında (On beşində yavan
girər duşuna), otuzunda – otuz yaşında (Otuzunda kəklik
kimi səkərsən), qırxında – qırx yaşında (Qırxında sən əl
haramdan çəkərsən)...; “Çənlidən xəbər gətirdim”. Bu
misrada “Çənlibel” toponimik vahidi “Çənli” şəklində,
yəni “bel” komponentinin ixtisarı ilə işlənib ki, bu da
hecaların sayı ilə bağlı ola bilər. Belə ki, həmin misrada
“Çənli” vahidi “Çənlibel”lə əvəzlənərsə, hecaların sayı
səkkiz yox, doqquz olar. Bu isə hər misrası səkkiz hecadan
ibarət olan gəraylı şeir formasına uyğun gəlmir...
Baş cümlənin ixtisarı. Daha çox atalar sözləri və
zərbi-məsəlləri əhatə edən belə bir ixtisar forması “Kor-
oğlu”nun şeir dili üçün də səciyyəvidir. Konkret desək,
“Koroğlu”nun şeir dilindəki atalar sözləri və zərbi-
məsəllərin hamısı məhz baş cümlə modellərini itirmiş
şəkildədir: “Axır suda sınar suyun səhəngi”; “Yenə qurd
oğlu qurd olu”; “Çox bilib, az danışmaq // İgidin
ləngəridi”...Burada təkcə onu qeyd edirik ki, bu cür atalar
sözlərinin hər biri “Koroğlu”nun şeir dilində həm nisbətən
dəyişikliyə uğramış şəkildə, həm də “atalar deyiblər” tipli
baş cümlə modellərini itirmiş vəziyyətdə işlənib.
Yekun olaraq qeyd edək ki, “Koroğlu” şeirlərini
düzüb-qoşanlar obrazlılığı təkcə dilin fonetik və leksik
“Koroğlu”nun şeir dili
249
yox, həm də qrammatik səviyyəsində sənətkarlıqla
yaradıblar. Ruhları şad olsun!
Dəyərli oxucu! Bu kitabı babalarımızdan bizə
miras qalmış “Koroğlu” dastanının öz sözləri ilə - dəli
nərəli Koroğlunun dilindən verilən, hərbi marş kimi
səslənən gəraylının birinci bəndi ilə tamamlamağı gərəkli
hesab edirik:
Mərd dayanar, namərd qaçar,
Meydan gumbur-gumburlanı...
Dəlilərim meydan açar,
Düşman gumbur-gumburlanı...
Язизхан Танрыверди
250
İSTİFADƏ OLUNMUŞ ƏDƏBİYYAT
1. Abbasov İ. Ulu nəğməmizin adı. «Ədəbiyyat və in-
cəsənət» qəzeti, 7 fevral 1992-ci il.
2. Adilov M, Verdiyeva Z., Ağayeva F. İzahlı dilçilik ter-
minləri. Bakı, 1989.
3. Adilov M. Niyə belə deyirik. Bakı, 1982.
4. Axundov A. Şer sənəti və dil. Bakı, 1980.
5. Axundov A. Dilin estetikası. Bakı, 1984.
6. Azərbaycan dilinin dialektoloji lüğəti. Bakı, 2007.
7. Azərbaycan dastanları (tərtib edəni M.H.Təhmasib).
Bakı, 1969.
8. Cəfərli M. «Dastan və mif». Bakı, 2001.
9. Cəfərov N. Eposdan kitaba. Bakı, 1999.
10. Cəfərov N. Xanım, hey! Bakı, 1999.
11. Cəfərov N. Seçilmiş əsərləri. II cild. Bakı, 2007.
12.Cəfərov S. Müasir Azərbaycan dili. Bakı, 1982.
13. Dəmirçizadə Ə. Müasir Azərbaycan dili. Bakı, 1972.
14. Əfəndiyeva T. Azərbaycan dilinin leksik üslubiyyatı.
Bakı, 1980.
15. Əfəndiyev P. Azərbaycan şifahi xalq ədəbiyyatı. Bakı,
2013.
16. Əlizadə R. Azərbaycan folklorunda təbiət kultları.
Bakı, 2008.
“Koroğlu”nun şeir dili
251
17. Əliyev K. Eposun poetikası: “Dədə Qorqud” və “Kor-
oğlu”. Bakı, 2011.
18. Əsgər Ə., Qıpçaq M. Türk savaş sənəti. Bakı, 1996.
19. Əzizov E. Azərbaycan dilinin tarixi dialektologiyası.
Bakı, 1999.
20. Hacıyev T. Azərbaycan ədəbi dili tarixi. Bakı, 1976.
21. Hacıyev T. Yazıçı dili və ideya-bədii təhlil. Bakı,
1979.
22. Hacıyev A. Ədəbiyyatşünaslığın əsasları. Bakı, 1999.
23. Hüseynov M. Dil və poeziya. Bakı, 2008.
24. Hüseynov M. Səsin poeziyası. Bakı, 2010.
25. Hüseyzadə K. Azərbaycan şer mədəniyyəti. Bakı.
1996.
26. Xalıqov F. Azərbaycan onomalogiyası. Bakı, 2009.
27. Xudiyev N.Azərbaycan ədəbi dili tarixi. Bakı, 1997.
28. İsmayıl Şıxlı. Dəli Kür. Bakı, 1982.
29. İslam Sadıq. Ocaq sönər, daş inildər. Hoydu,
dəlilərim, hoydu. Bakı, 2006.
30. Kazımov Q. Qurbani və poetikası. Bakı, 1996.
31. Kazımov Q. Sənət düşüncələri. Bakı, 1997.
32. Kitabi-Dədə Qorqud. Bakı, 1988.
33. Qafarlı R. Mif və nağıl. Bakı, 1999.
34. Qurbanov A. Azərbaycan onomalogiyasının əsasları.
II cild, Bakı, 2004.
35. Qurbanov A. Bədii mətnin linqvistik təhlili. Bakı,
2005.
36. Məmmədli M. Azərbaycan dili şivələrində ismin
qrammatik kateqoriyaları. Bakı, 2003.
Язизхан Танрыверди
252
37. Məmmədov Z. Klassik aşıq poeziyasının leksik-
semantik xüsusiyyətləri. Bakı, 2006.
38. Mirzəzadə H. Azərbaycan dilinin tarixi qrammatikası.
Bakı, 1990.
39. Mustafayeva Q. Azərbaycan dilinin üslubiyyatı. Bakı,
2010.
40. Rüstəm Kamal. “Kitabi-Dədə Qorqud”un kommuni-
kativ məkanı: miforitual aspekt. Bakı, 2013.
41. Seyidov M. Azərbaycan xalqının soykökünü düşünər-
kən. Bakı, 1989.
42. Seyidov Y. Sözün qüdrəti. Bakı, 1983.
43. Seyfəddin Rzasoy. Oğuz mifinin paradiqmaları. Bakı,
2004.
44. Seyfəddin Rzasoy. Oğuz mifi və Oğuznamə eposu.
Bakı, 2007.
45. Şirəliyev M. Azərbaycan dialektologiyasının əsasları.
Bakı, 1962.
46. Şirinov A. “Koroğlu” dastanındakı frazeologizmlərdə
inversiya. Bakı Universitetinin xəbərləri. Bakı, 2011,
N 1, s.39-45.
47. Tanrıverdi Əzizxan. “Kitabi-Dədə Qorqud”un söz
dünyası. Bakı, 2007.
48. Tanrıverdi Əzizxan. Azərbaycan dilinin tarixi qram-
matikası. Bakı, 2010.
49. Tanrıverdi Əzizxan. “Dəli Kür” romanının poetik dili.
Bakı, 2012.
50. Tanrıverdi Əzizxan. “Dədə Qorqud kitabı”nın
obrazlar aləmi. Bakı, 2013.
“Koroğlu”nun şeir dili
253
51. Vəliyev K. Dastan poetikası. Bakı, 1984.
52. Vəliyev K. Elin yaddaşı, dilin yaddaşı. Bakı, 1988.
53. Yusifoğlu R. Ədəbiyyatşünaslığın əsasları. Bakı,
2009.
Язизхан Танрыверди
254
B A Ş L I Q L A R
“Korğoli”nun tədqiqində yeni mərhələ
(Mahmud Allahmanlı)............................................3
“Koroğlu”eposunun şeir dilinin tədqiqi tarixi ......17
“Koroğlu”eposundakı şeirlərin semantikası..........28
igidlik, mərdlik, mübarizlik........................28
vətən sevgisi ..............................................52
at kultu .......................................................58
dağ kultu.....................................................65
saza vurğunluq ...........................................70
saf eşqin, məhəbbətin tərənnümü................73
sonsuzluq dərdi ...........................................80
dostluq, qardaşlıq ........................................96
“Koroğlu”nun şeir dili “Dədə Qorqud kitabı”
müstəvisində...........................................................100
“Koroğlu”nun şeir dili Qurbaninin poeziyası
müstəvisində ..........................................................137
“Koroğlu”nun şeir dili tarixi-linqvistik
müstəvidə ...............................................................143
“Koroğlu”dakı nəzm parçalarında ədəbi
tələffüzün transkripsiyası ...........................144
“Koroğlu”dakı nəzm parçalarında şivə
tələffüzünün transkripsiyası .......................150
“Koroğlu”dakı nəzm parçalarının
leksikası ......................................................162
“Koroğlu”nun şeir dilində leksik-semantik
söz qrupları..................................................173
“Koroğlu”nun şeir dili
255
“Koroğlu”dakı nəzm parçalarının
frazeologiyası........................................... 184
“Koroğlu”dakı nəzm parçalarının
morfoloji xüsusiyyətləri .......................... 191
“Koroğlu”dakı nəzm parçalarının
sintaktik xüsusiyyətləri.............................197
“Koroğlu”dakı nəzm parçalarında obrazlılığın
təzahürü................................................................199
“Koroğlu” şeirlərində obrazlılığın fonetik
səviyyədə təzahürü ..............................................202
assonans və alliterasiya.............................202
leksik morfoloji təkrarlar..........................208
anafora və epifora.....................................209
rəddül ibtida ələl əcüz və rəddül əcüz
ələl ibtida..................................................212
cümlə təkrarları ........................................214
sintaktik paralelizm...................................216
həmqafiyə sözlər ......................................220
anastrofa ...................................................224
asindeton və polisindeton ........................ 225
“Koroğlu” şeirlərində obrazlılığın leksik
səviyyədə təzahürü .............................................. 227
epitet......................................................... 227
təşbeh........................................................ 229
metafora.................................................... 234
metonimiya .............................................. 236
mübaliğə və litota..................................... 238
antiteza...................................................... 242
“Koroğlu” şeirlərində obrazlılığın qrammatik
səviyyədə təzahürü .............................................. 246
İstifadə olunmuş ədəbiyyat.................................. 250
Язизхан Танрыверди
256
Filologiya üzrə elmlər doktoru, professor Язизхан Вяли
оьлу Танрывердиnin çap olunmuş əsərlərindən:
Тцрк мяншяли Азярбайъан антропонимляри (1996),
«Китаби-Дядя Горгуд»да шяхс адлары (1999),
ХВЫ яср гыпчаг (половес) дилинин грамматикасы (2000),
«Китаби-Дядя Горгуд»ун образлы дили (2006),
«Китаби-Дядя Горгуд»ун сюз дцнйасы (2008),
Дилимиз, мянявиййатымыз (2008),
Поезийанын дили, дилин поезийасы (2008),
Гядим тцрк мянбяляриндя йашайан шяхс адлары (2009),
Азярбайъан дилинин тарихи грамматикасы (2010),
«Дядя Горгуд китабы»нда ат култу (2012),
«Дяли Кцр» романынын поетик дили (2012),
Anarın nəsri (2013),
“Dədə Qorqud” kitabı”nın obrazlar aləmi. Bakı, 2013
Dədə sözü işığında (2014),
Çal qılıncını, xan Qazan! (2015),
“Dədəm Qorqud”un zamanı (2015),
“Dədə Qorqud”un möcüzələr dünyası (2015) ...
“Koroğlu”nun şeir dili
257
Язизхан Танрыверди
258
“Koroğlu”nun şeir dili
259
Язизхан Танрыверди
260
Dostları ilə paylaş: |