Microsoft Word S?f?rli N?rgiz docx
Yüklə 0,75 Mb. Pdf görüntüsü
|
51
Eroziya proseesi təkcə bitki örtüyünün dəyişilməsinə, torpaqda qida maddələrinin miqdarının azalmasına deyil, eyni zamanda bitkilərin kök kütləsinin inkişafına da təsir göstərir. Süxurların aşınmasında, torpaq ə mələgəlmə prosesində bitkilərin kök sisteminin böyük rolu olduğunu nəzərə alsaq eroziyanın təsiri ilə bu göstəricinin dəyişilməsi torpaq örtüyü üçün həlledici amildir. Bitki örtüyü torpaqqoruyucu və su tənzimedici xüsusiyyətə malik olduğundan onun torpaqaltı və torpaqüstü hissələrinin inkişafının öyrənilməsi eroziya prosesinin qarşısının alınması baxımından çox aktual məsələdir. Naxçıvan Muxtar Respublikasının ərazisi bitkilərin növ müxtəlifliyi ilə seçilir. Bu baxımdan müxtəlif bitki formasiyalarının analoji xüsusiyyəti bir-birindən fərqlidir. Möhkəm və sıx kök kütləsi ilə hörülmüş torpaq qatı möhkəm çim qatı ilə örtüldüyündən hətta meylliyi 30 0 –dən yuxarı olan yamaclarda torpağın yuyulması müşahidə edilmir. Hidrometrik və relyef şəraitinin əlverişli olduğu sahələrdə bitki örtüyünün sıx olması ilə əlaqədar torpaqda güclü kök sistemi əmələ gəlir ki, bu da torpağın fiziki, kimyəvi və bioloji xassələrinin inkişaf etdirərək yaxşılaşdırır. Qeyd edək ki, bitki örtüyünün yerüstü hissəsi nə qədər çox inkişaf edərsə onun kök kütləsinin də torpaqda miqdarı bir o qədər artıq olur. Bu baxımdan çimli dağ-çəmən torpaqların yeraltı kök sistemi sıx hörülmüş şəkilə malik olmaqla müstəsna xüsusiyyətə malikdir. Beləliklə, istər torpaq qatları üzrə, istərsə də yuyulma dərəcəsinə görə kök kütləsinin paylanması göstərir ki, onun əsas və ya əksər hissəsi torpaq profilinin üst 10 sm-lik qatında olmaqla, aşağı qatlarda kəskin azalır. Naxçıvan Muxtar Respublikasının ərazisində meşələr çox da geniş sahə tutmasada əvvəllər meşə massivlərinin böyük olması nəticəsində bəzi ə razilərdə torpaq əmələgəlmə prosesi meşə xarakterinə malikdir. Əsasən ağac və kol bitkilərinin inkişaf etdiyi qəhvəyi dağ meşə torpaqlarında hündür, qalın ağac və kol bitkilərinin inkişafı üçün torpaq altında qalın kök kütləsi mövcuddur.
52
§2.3. Naxçıvan MR-ın dağlıq zona torpaqlarının eroziya təhlükəsi ehtimalına görə rayonlaşdırılması
Naxçıvan MR-in dağlıq zonası əsrlərdən bəri insanın təsərrüfat fəaliyyətinin təsirinə məruz qalır. Həm antropogen həm də təbii amillərin təsiri nəticəsində torpaq eroziyası intensiv inkişaf edərək geniş miqyasda sahəni əhatə etmişdir. Ərazidə mövcud olan qayalıqlar, səpinti və töküntülər, çınqıllıqlar, cığırlar, çim qatı tamamilə pozulmuş yamaclar, bitki örtüyü tamamilə məhv olmuş ərazilər buna canlı şahiddir. Naxçıvan MR-in dağlıq zonası ümumi ərazinin yarıdan çoxunu tutmaqla relyef quruluşu çox müxtəlifdir. Belə ki, ərazinin cənub-şərq hissəsi dəniz səviyyəsindən yüksəkliyi baxımından yamacların meylliyi, parçalanması, məhəlli eroziya bazisinin dərinliyi və başqa xüsusiyyətlərinə görə mərkəzi hissəyə nisbətən daha çox sərt, parçalanmış səciyyəyə malik olduğundan torpağın eroziyaya məruz qalması təhlükəsi ehtimalı da çoxdur. Muxtar Respublikanın yüksək dağlıq zonasının torpaqları qranit tipli püskürülmüş süxurlar, əsasən porfritlərin üzərində formalaşmışdır. Yüksək dağlıq zonada püskürülmüş süxurlarla yanaşı əhəngdaşı, metamorfik mənşəli (Şərur, Ordubad və Culfa rayonlarının mərkəzi hissəsində mərmərləşmiş ə həngdaşları) süxurlar da geniş yayılmışdır. Qeyd etmək lazımdır ki, dağların ətraflarında qədim allüvial mənşəli, pliosen və postpliosenin buzlaq çınqıl daşlı süxurlara və gillərə rast gəlinir. Naxçıvan Muxtar Respublikasının dağlıq zonası üçün allüvial çöküntülər səciyyəvidir. Onlar əsasən qumlu, çınqıl daşlı gətirmələrdən ibarətdir ki, bu da çay yatağı boyunca yerləşən sahələrdə və subasarlarda təmsil olunmuşdur. Eroziyanın inkişafı artdıqca bitki örtüyünün torpaqqoruyucu xassəsi azalır.
Qeyd etdiyimiz kimi eroziya təhlükəsini təyin edən ən başlıca amillərəyamacın meylliyi, uzunluğu, forma və baxarlığı, bitki örtüyü aid 53
edilməlidir.Torpaqların eroziyaya uğraması və eroziyanın müxtəlif formalarının inkişafı ayrı-ayrı dağ massivləri və inzibati rayonlar üzrə yerli xüsusiyyətlərdən asılı olaraq dəyişir. Muxtar Respublikanın dağlıq zonasında eroziyanın inkişafına nəzər salanda görürük ki, ayrı-ayrı inzibati rayonlarda yamacların meylliyi, hidrotermik və botaniki amillərlə əlaqədar eroziyanın inkişafı müxtəlifdir. Səthi su axınının yaranması və formalaşması üçün yamacın meylliyi ə sas şərtlərdəndir. Ona görə də yamacın meylliyi eroziya təhlükəsi ehtimalını müəyyən etməyə imkan verir. Buna görə də bəzi hallarda eroziya təhlükəsinin baş verməsi üçün başlanğıc meylliyi 1 və 2 dərəcə hesablamaq olar. Lakin bu meyllilik hər yer üçün şamil edilə bilməz. Belə ki, bəzi hallarda eroziya prosesinin baş verməsi 0,5 0 və hətta 0,3 0 -də mümkün olmadığı halda, bəzən 10-15 dərəcə və hətta 20 0 müşahidə edilmir. Hər iki halda ərazinin sahəsi torpağın özünün xüsusiyyətləri mühüm rol oynayır. Lakin burada bitki örtüyü faktorunu da yaddan çıxarmaq olmaz. Qeyd edək ki, səthi axının və eroziya prosesinin yaranmasında bitki örtüyünün sıxlığı, kök sisteminin qalınlığı, çim qatının olması və başqa xüsusiyyətləri mühüm rol oynayır. Ağac və kol bitkilərinin üstünlük təşkil etdiyi ərazilərdə eroziyanın baş verməsi çətinləşir. Bitki örtüyündən kasad, bozqırlaşmış yamaclarda isə eroziya prosesi asanlıqla inkişaf edir[32]. Eroziya təhlükəsi ehtimalı iqlim ünsürlərindən atmosfer çöküntülərinin intensivliyindən, miqdarından, yağıntının növündən və başqa xüsusiyyətlərindən asılıdır. Leysan yağışları özünün intensivliyinin qeyri-bərabər olması ilə səciyyələnir. Belə ki, bir leysan yağışı müddətində onun sürəti 0,1-0,2 mm/dəqiqədən 6-10 mm/dəqiqəyə qədər dəyişə bilər. Bir qayda olaraq yağışın davamiyyəti çox olduğu hallarda onun intensivliyi orta sürətdən aşağı olur. Lakin Naxçıvan şəraitində düşən yağıntının miqdarı qısa olduğu üçün onun intensivliyi yüksək olur və nəticədə hər vaxt eroziya təhlükəsi xüsusi ilə bitki örtüyü seyrək olan yamaclarda gözlənilir[27]. Yüklə 0,75 Mb. Dostları ilə paylaş:
|