31
a)
Şə
kil 5 b)
.
Qala gölünün ətrafında qamma-şüalanma fonu yüksək olan
nöqtələr
1.7.Abşeron yarımadasının faydalı qazıntıları və təsərrüfatı.
Azərbaycan Respublikasındakı yanar faydalı qazıntılar neft, qaz, şist, torf və s-
dir. Bunlardan neft və qaz sənaye əhəmiyyətlidir. Neft həm qurudakı yataqlardan,
həm də Xəzər dənizi yataqlarından çıxarılır. Azərbaycan Respublikasının ərazisi
32
(xüsusi ilə Abşeron yarımadası) dünyanın ən qədim neft çıxarılan rayonlarından
biridir.
Hələ e.ə. VII-VI əsrlərdə Abşeronda neft çıxarılmış və bir çox ölkələrə
daşınmışdır. 1985-ci ilədək Azərbaycan Respublikasında təqribən 1,2mlrd. t. neft
(25%-i dəniz neft yataqlarından) hasil edilmişdir. Azərbaycan Respublikasının
nefti yüksək keyfiyyətli, azkükürdlü və azparafinlidir. Sıxlığı böyük diapazonda
(780-940kq/m3) dəyişir. Naftalanda Maykop və Ağçaqıl çöküntülərindən özünün
müalicə xüsusiyyyətlərinə görə dünyada yeganə olan neft də hasil edilir.
Respublikada çıxarılan yanar qazlar karbohidrogen tərkiblidir. Onlar neftin
tərkibində həll olmuş, sərbəst («qaz örtüyü»), xalis qaz halında olur.
Son 30-50 il ərzində çoxlu qaz-kondensant yatağı kəşf olunub, istifadəyə
verilmişdir. Azərbaycan Respublikasında hazırda 8 neftli-qazlı (Abşeron, Şamaxı-
Qobustan, Aşağı Kür, Bakı arxipelaqı, Gəncə, Yevlax-Ağcabədi, Quba-Xəzəryanı,
Kür-Qabırrı çaylararsı) və 2 perspektivli (Acınohur və Cəlilabad) rayon ayrılır.
Abşeron, Şamaxı-Qobustan, Aşağı Kür, Bakı arxipelaqı rayonlarında əsas
neftli-qazlı dəstə «məhsuldar» qatdır. Qum, qumdaşı və gil təbəqələrinin
növbələşməsindən ibarət olan bu dəstənin qalınlığı 4000m-ə (bəzi yerlərdə daha
artıq) çatır. Məhsuldar qatla əlaqədar olan yataqlar (Balaxanı-Sabunçu-Ramana,
Suraxanı-Qaraçuxur-Zığ, Qala, Bibiheybət, Neft Daşları, Puta, 28 May, Lökbatan-
Binəqədi, Səngəçal-dəniz-Duvannı-dəniz-Bulla, Bulla-dəniz və s.) çox horizontlu
və antiklinal quruluşludur.
Ən böyük neft-qaz-kondensant yataqları Abşeron, Bakı arxipelaqları və Aşağı
Küryanı rayonlarındadır. şlənən yataqlarda məhsuldar qatdan başqa, əsas neftli-
qazlı çöküntülər Maykop dəstəsi, Eosen şöbəsi və Üst Təbaşir çöküntüləridir.
Abşeron yarımadasında neft, qaz, inşaat daşı ("badamdaş" deyilən əhəng daşı),
duz, qum və əhəng yataqları vardır. Abşerondakı
Masazır,
Qala,
Böyük Şor,
Xocahəsən duz gölləri çox məşhurdur. Dünyada ən qədim neft quyularının bir
qismi Abşeronda yerləşir.
Abşeronda yerləşən palçıq vulkanlarının sayına və müxtəlifliyinə görə
Azərbaycan dünyada birinci yeri tutur. Yer kürəsinin müxtəlif ölkələrində mövcud
olan 800 məlum palçıq vulkanından 400-ü cənubi Xəzər neft-qaz hövzəsi
hüdudlarında, o cümlədən 300-dən çoxu Azərbaycanın quru ərazisində və Xəzər
akvatoriyasında - dənizdə və çoxsaylı adalarda yerləşir.
Müalicə palçığı Abşeron yarımadasında, Masazır gölündə, Qobustan və Aşağı
Kür çökəkliyində, palçıq vulkanları püskürən sahələrdədir
Abşeron
yarımadası
Azərbaycanın
əsas sənaye rayonu olaraq özündə neft-qaz çıxarma və
emalı sənaye komplekslərini birləşdirir. Yarımadanın ekoloji tarazlığının
pozulmasında bu müəssisələrin rolu çox böyükdür.
Hal-hazırda ekoloji mühiti tənzimləmək və sovetlər dövründən miras qalmış
ekoloji təhlükə amillərini aradan qaldırmaq üçün müxtəlif dövlət və qeyri-dövlət
proqramları həyata keçirilməkdədir.
Yarımadanın kənd təsərrüfatına heyvandarlıq,
üzümçülük, bağçılıq və bostançılıq aiddir. Klimatik dənizkənarı kurortlara
33
malikdir.
Mərdəkan, Buzovna, Zağulba, Bilgəh, Türkan və Pirallahı
uşaq
sanatoriyaları, vərəm və revmatizmə qarşı istirahət evləri, uşaq və yeniyetmələr
üçün düşərgələr fəaliyyət göstərir.
Yarımadada yaşayan əhalinin 95%-ni
azərbaycanlılar
, qalan 5%-ni isə digər
millətlər (
ruslar və ukraynalılar
və s.) təşkil edir.
Yarımadanin şimal sahilində əhalisi 300 min nəfər olan sənaye şəhəri
Sumqayıt
,
cənub sahilində isə
Bakı
şəhəri yerləşir.
Abşeron yarımadası Azərbaycanın əsas sənaye rayonu olaraq özündə neft-qaz
çıxarma və emalı sənaye komplekslərini birləşdirir. Yarımadanın ekoloji
tarazlığının pozulmasında bu müəssisələrin rolu çox böyükdür. Hal-hazırda ekoloji
mühiti tənzimləmək və sovetlər dövründən miras qalmış ekoloji təhlükə amillərini
aradan qaldırmaq üçün müxtəlif dövlət və qeyri-dövlət proqramları həyata
keçirilməkdədir.
Yarımadanın kənd təsərrüfatına heyvandarlıq, üzümçülük, bağçılıq və
bostançılıq aiddir. Klimatik dənizkənarı kurortlara malikdir. Mərdəkan, Buzovna,
Zağulba, Bilgəh, Türkan və Pirşağıda uşaq sanatoriyaları, vərəm və revmatizmə
qarşı istirahət evləri, uşaq və yeniyetmələr üçün düşərgələr fəaliyyət göstərir.
Yarımadada yaşayan əhalinin 95%-ni azərbaycanlılar, qalan 5%-ni isə digər
millətlər (ruslar, ukraynalılar və s.) təşkil edir. Yarımadanin şimal sahilində əhalisi
300 min nəfər olan sənaye şəhəri Sumqayıt, cənub sahilində isə Bakı şəhəri
yerləşir.