Microsoft Word informasiya iqtisadiyyatinin inkisafinda qeyri-s?Lis informasiya texnologiyalarinin ?Sas xususiyy?TL?RI. docx

44 

 

mövcud olmuşdur: mərkəzləşdirilmiş, qeyri mərkəzləşdirilmiş və iyerarxik bölgülü 

üsul.  Birincidə  məlumatların  avtomatlaşdırılmış  işlənməsi  ilə  əlaqədar  bütün 

ə

məliyyatların kompüter-hesablama şəbəkəsində yerinə yetirilməsi nəzərdə tutulur. 

kinci  üsulda  irihəcmli  məlumat  massivlərinin  və  informasiya  bazalarının 

yaradılması  tələb  edilməyən  əməliyyatlar  yerinə  yetirilir.  Bu  iş,  adətən,  aşağı 

səviyyəli  idarəetmə  orqanlarında  periferiya  avadanlıqlarının  köməyi  ilə  və  fərdi 

istifadədə olan ayrı-ayrı kompüterlərin vasitəsi ilə həyata keçirilir. Üçüncü üsulda 

isə informasiyanın işlənməsinin texniki vasitələri və texnoloji proseslər idarəetmə 

sistemlərinin səviyyələri arasında optimal qaydada bölüşdürülür. 

Fərdı  kompüterlər  hesablama  texnikasının  müasir  şəraitın  tələblərinə 

uyğunlaşmasının  məntiqi  nəticəsidir.  Həmin  tələblərə  uyğun  yerli  istifadə 

imkanlarının  genişləndirilməsi,  mütəxəssis  olmayanlar  üçün  istifadənin 

asanlaşdırılması, 

habelə 

informasıya 

şə

bəkəsinə 

qoşulma 

imkanının 

genişləndirilməsi, ucuzluq və s. misal göstərmək olar. 

Bu  tələblərə  cavab  verən  fərdi  kompüterlər  həmçinin  bir  sıra  mühüm 

keyfıyyətlərə  malik  olmalıdır.  Bəzən  bu  keyfıyyətlərə  görə  fərdi  kompüterlər 

böyük  EHM-dən  nəinki  geri  qalmamalı,  hətta  onları  qabaqlamalıdırlar.  Həmın 

zəruri  keyfıyyətlərə  yüksək  məhsuldarlığı,  etibarlılığı,  ilkin  informasıya  mənbəyi 

ilə  etibarlı  əlaqənin  təmin  olunmasını,  böyük  həcmdə  informasiya  ilə  işləmək  və 

saxlamaq imkanları və s. aid edilməlidir. 

Dünyada  istehsal  olunan  EHM-nin  böyük  hissəsini  fərdi  kompüterlər  təşkil 

edır.  Fərdi  kompüterlərin  belə  geniş  yayılması  ilk  növbədə  mikroelektron 

texnikasının inkişafındakı  müvəffəqiyyətilə  əlaqədardır:  inteqral  sxemlər  şəklində 

yaddaş  elementlərinin  yaradılması  və  elementlərin  kiçik  ölçülərə  malik  olması, 

mikroprosessorların geniş tətbiqi və s. 

Məlum  olduğu  kimi,  EHM-in  əsas  qurğusu  olan  prosessor  avtomatik 

hesablama  prosesini  və  onun  idarə  olunmasını  təmın  edir.  FEHM-də  həmin 

funksiyaları ölçüləri dəfələrlə kiçik olan mikroprosessor icra edir. Mikroprosessor 

dedikdə,  bir  və  ya  bir  neçə  yarımkeçirici  kristalda  yığılmış  inteqral  sxemlər 

nəzərdə tutulur. 

---

45 

 

Fərdi  kompüterlər  elektron  sənayesinin  məhsulu  kimi  bir-birilə  kabellərlə 

ə

laqələndirilmiş  ayrı-ayrı  aqreqatlardan  və  bloklardan  ibarətdir.  Bu  aqreqat  və 

blokların  sayı  müxtəlif  olmaqla,  fərdi  kompüterin  göndərilən  komplektınin 

tərkibinə aşağıdakılar daxildir: sistem bloku, klaviatura, monitor və manipulyator. 

Komplektın  tərkıbinə  daxil  olan  digər  qurğulara  isə  çap  işini  həyata  keçirən 

printer, əlavə yığıcı və s. aiddir. 

Stasionar fərdı kompüterin sistem bloku düzbucaqlı karkas şəklində olmaqla 

özündə kompüterin əsas qovşaqlarını birləşdirir (baş plata, adapterlər, qidalandırıcı 

blok, çevik, maqnit diskləri üçün bir-iki ədəd diskovod, bərk maqnit diskində 1-2 

ə

dəd  diskovod,  vinçester,  dinamik,  idarəetmə  vasitələri,  optik  və  ya  kompakt 

disklər üçün diskovodlar və s). 

Fərdi  kompüterlərin  klaviaturası  informasıyanın  maşına  daxil  edilməsi  yə 

ə

mrlərin  idarə  edilməsi  üçündür.  Beynəlxalq  standarta  uyğun  olaraq  kompüterin 

klaviaturasında  adətən  101-103  düymə  olur.  Klaviaturada  olan  bütün  düymələr 

aşağıdakı  kimi  qruplaşdırılır:  simvol  düymələri,  funksional  düymələr,  reqistrləri 

dəyişdirən  düymələr,  rəqəm  düymələri,  kursoru  idarə  edən  düymələr  və 

modifıkasiya düymələri. 

Fərdı  kompüterin  monitoru  mətn  və  qrafiki  informasiyanı  əks  etdirir. 

Monitorlar adi və rəngli olmaqla mətn və ya qrafıki rejimlərdən birində işləyir.  

Məlumatların  avtomatlaşıdırılmış  işlənmə  sisteminın  səmərəliliyinin 

yüksəldilməsini  təmin  etınək  üçün  təbiidir  ki,  elə  identifıkasiya  üsulları 

tapılmalıdır  ki,  onlar  bilavasitə  identifıkatorun  maşın  oxuyan  formasında 

alınmasını təmin etsin. Fakt və hadisələrin, əməliyyatların ölçülməsi proseslərinin 

mahiyyəti  kifayət  qədər  məlum  olduğuna  görə,  onların  geniş  izahına  ehtiyac 

yoxdur. Ölçmənin konkret forması son dərəcə müxtəlifdir və onlar həlledici tərzdə 

ölçmə  obyektinin  növündən,  fıziki  mahiyyətindən,  ölçmənin  dəqiqlik 

dərəcəsindən,  miqdar  ölçülərindən  və  s.  asılıdır.  Bu  zaman  insan  əməyinin 

yüngülləşdirilməsi,  onun  yorucu  ölçmə  əməliyyatlarından  azad  edilməsi  üçün 

obyektlər xüsusi cihazlarla, bəzən isə mürəkkəb qurğularla təchiz edilməlidir. 

Təsərrüfat  əməliyyatlarının  əks  etdirildiyi  sənədlərdə  vaxt  amilinin  qeyd 

---

46 

 

edilməsi, yəni gün, ay, il, saat, dəqiqə göstərilməsi vacibdir. Bunun üçündə xüsusi 

avtomat  cihazlardan,  tərəzilərdən  və  saatlardan  istifadə  edilir.  lkin  məlumatların 

alınma prosesi bir sıra xarakterik xüsusiyyətlərə malikdir və məlumatların işlənmə 

sıstemləri  yaradılan  zaman  onları  nəzərə  almaq  lazımdır.  Əks  halda  ən  yaxşı 

proqram  vasitələrindən  və  mütərəqqi  hesablama  texnikasından  istifadə  edildiyi 

şə

raitdə belə gözlənilən nəticələr alınmayacaqdır. 

Hər  şeydən  əvvəl  nəzərdə  saxlanılmalıdır  ki,  ilkin  məlumatların  alınma 

prosesi adi əmək prosesi olmaqla müəyyən iş qüvvəsi sərfi, vaxt sərfi və müəyyən 

ixtısas  dərəcəsi  tələb  edir.  Özü  də  ilkin  məlumatların  yığılması  əməliyyatları 

kütləvi  xarakter  daşımaqla,  adətən  yekcins  olub,  işçilərin  müvafiq  daimi  təkrar 

olunan  əmək  sərfıni  tələb  edib,  primitivdir,  yorucudur  və  bu  da  səhvlərə  yol 

verilməsinə  səbəb  olur.  Digər  cəhətdən  ilkin  məlumatlar  şəklində  təsərrüfat 

fəaliyyətinin  nəticələrini  əks  etdirmək  məqsədilə,  ilkin  əməliyyatlar  yüksək 

dəqiqliyə  malik  olmalıdır.  Başqa  sözlə,  ilkin  informasıya  gerçəklıyi  təmin 

etməlidir.  Bundan  əlavə  ilkin  məlumatlar  infortnasiyanın  islənmə  sistemlərinə 

vaxtlı  vaxtında  daxil  olmalıdır.  Buradan  belə  bir  nəticəyə  gəlmək  olar  ki,  ilkin 

məlumatlar gerçək və ucuz başa gəlməklə vaxtında əldə edilməlidir. 

darəetmə  obyektində  mövcud  olan  informasıya  sistemində  dövr  edən 

məlumatların sənədləşdirilməsi üçün müxtəlif üsul və vasitələrdən istifadə edilir. 

Sənədləşmə, adətən, mətbəə üsulu ilə hazırlanmış standart blanklarda aparılır. 

Bir  çox  sənədlər  bir  başa  çoxsaylı  nüsxələrdə  hazırlanır  və  aidiyyatı  ünvanlara 

çatdırılır. 

Sənədlərin nüsxələrinin çoxaldılması surətçıxaran çoxaldıcı cihazlar vasitəsilə 

yerinə yetirilir. 

Adi kağız sənədlərin sistemləşdirilməsi və saxlanması üçün müxtəlif təşkilat 

texnikası  vasitələrindən  istifadə  olunur.  Bu  cür  primitiv  vasitələrdən  kargüzarlıq 

işlərində  tamamilə  kağızsız  informasıya  texnologiyalarına  keçilənə  qədər  istifadə 

ediləcəkdir.  Maraqlıdır  ki,  əməliyyat  sistemlərini  və  proqram  vasitələrini  işləyib 

hazırlayan  mütəxəssislər  ənənəvi  sənəd  dövriyyəsi  sferasında  istifadə  edilən 

terminləri (kitab, lüğət, qovluq, kartoteka və s.) olduğu kimi saxlamışlar. 

---