Microsoft Word Design Cihan doc
Yüklə 4,67 Kb. Pdf görüntüsü
|
Đnflyasiya, faiz, valyuta məzənnəsi Dr. Cihan Bulut, Nəsimi Kamalov arasındakı münasibət və Azərbaycan 43 malarda da bu mövzuda dəqiq nəticələrə varılmamışdır. Bacchetta və van Wincoop (2000) tərəfindən valyuta məzənnəsi qeyri-müəyyənliyi ilə ticarət fəaliyyətləri arasındakı əla-qəni ələ alan ciddi araşdırmada da tutarlı bir əlaqə olmadığı ifadə edilmişdir. Tətbiqi araşdırmalar əsasən seçilən perioda, istifadə olunan modelin xüsusiyyətlərinə, məzənnə- lərin elastiklik şəklinə və ölkələrin xüsusiyyətlərinə (inkişaf etmiş/az inkişaf etmiş) görə fərqli nəticələr verməkdədir. Yenə inkişaf etmiş olan 18 ölkənin yanvar 1980-dekabr 1999 periodundaki qarşılıqlı aylıq real ixracat göstəricilərinə əsaslanaraq aparılan bir araşdırmada da valyuta məzənnələrindəki dəyişikliyin real ixracat üzərində artırıcı və azaltıcı yöndə fərqli təsirlərinin olduğu tapılmışdır. Məzənnələrin elas- tikliyi nə qədər yüksək olarsa ixracat sektorunda mənfəətliliyin və ya zərərin ortaya çıxma ehtimalı da o qədər yüksək olacağından xarici ticarət firmalarının fəaliyyətləri bundan təsirlənməkdədir. Bəzi hallar- da məzənnə elastikliyi mənfi təsirlərə səbəb olarkən, bəzi hallarda da müsbət təsir yaratmaqdadır. Məsələn, Avstriya, Danimarka, Đtalya, Finlandiya və Đspanya üçün kursların elastik olması ixracatlarının üzə- rində mənfi təsir ortaya çıxararkən, qarşı tərəf olan Yaponya, Portuqa- liya və Malaziya idxalatı üzərində müsbət təsir yarada bilməkdədir. 91 Qloballaşan dünyada artan qeyri müəyyənliklər və bunlara bağlı olaraq ortaya çıxan pul böhranları, Robert Mundellin 1961-də ilk dəfə dilə gətirdiyi pul və valyuta məzənnələri ilə optimal pul sahəsinin nə olması gərəkliliyi suallarının önəmini artırmaqdadır. Son zaman- larda xüsusilə inkişaf etməkdə olan ölkələrdə ortaya çıxan mali böh- ranlardan alınması gərəkli dərs; bu ölkələrin sərmayə bazarlarını gərəyindən artıq liberallaşdırmaları olmuşdur. Beynəlxalq sərmayə axınlarının çox elastik olduğu günümüz bazarlarında müvəffəqiyyətli ola bilmək üçün daha şəffaf və bazar şərtləriylə gücləndirilmiş bank və firmaların; sağlam mali sistemlərə, effektiv nəzarətlərə, yerində aparılan düzəlişlərə və çox yaxşı risk idarə qabiliyyətinə sahib olması lazımdır. Sərmayə bazarları tam sərbəstləşdirilmədən əvvəl bu ön şərtlərin yerinə yetirilməsi lazımdır. Hətta bəzi hallarda bu sərbəstliyə keçidin pillələndirilərək həyata keçirilməsi lazımdır. 92 91 Christofer F. Baum, Mustafa Çağlayan, Neslihan Özkan, “Exchange Rate Effects on the Volume of Trade Flows: An Empirical Analysis Employing High-Frequency Data” http://fmwww.bc.edu/ec.p/WP488.pdf, 13 Ağustos 2001. 92 Horst Köhler, “New Challenges for Exchange Rate Policy” January 13, 2001, http://www.imf.org/external/np/speeches/2001/011301.HTM, 13 Ağustos 2001. Dr. Cihan Bulut, Nəsimi Kamalov Đnflyasiya, faiz, valyuta məzənnəsi arasındakı münasibət və Azərbaycan 44 Ölkələrin iqtisadi strukturlarında yaşanan bu dəyişimələrin uğuru və yaşadıqları böhranlardan çıxılması üçün lazımi tövsiyyələr və texniki yardımlar, xalqların ticarət və valyuta məzənnəsi siyasət- lərinin koordinasiyasını təmin etmək üçün qurulan BVF tərəfindən təmin edilməkdədir. Doğrudur BVF, Asiya Böhranını önləmək üçün verdiyi təkliflərin eynisini iqtisadi fərqliliyinə baxmadan Latin Amerikası ölkələrinə də verdiyindən bütün ölkələrə eyni resepti ver- məklə tənqid olunmaqdadır. Bu tənqidlərin dozası bir az daha artırıldığında, bəzən ölkə heyətlərinin əlaqədar ölkələri ziyarət etmədən raport layihələri hazırladıqları belə iddia edilməkdədir. 93 Halbuki BVF-nun ölkə təcrübələrindən yaxşıca istifadə edərək lazımi reseptləri doğru şəkildə təklif etməsi lazımdır. BVF-nun məzənnə qeyri müəyyənliyi ilə əlaqədar olaraq ortaya qoyduğu IV maddə ilə də ölkələrin valyuta manipulasiayalarıyla başqa ölkələr üzərində haqsız rəqabət etmələri önlənirkən, ölkələrə valyuta məzənnəsi sistemini sərbəstcə seçmə haqqı verilmişdir. 94 93 Joseph Stiglitz, “Đçerden Biri: Dünya Ekonomik Krizinde Neler Öğrendim” Çev. Seyhan Erdoğdu, Mülkiye Dergisi, Cilt 29, S. 222, Mayıs-Haziran 2000, s. 126. 94 Currency Devaluation and Revaluation, http://www.ny.frb.org/pihome/ fedpoint/fed38.html, 10 Ağustos 2001. Đnflyasiya, faiz, valyuta məzənnəsi Dr. Cihan Bulut, Nəsimi Kamalov arasındakı münasibət və Azərbaycan 45 II. ĐNFLYASĐYA-FAĐZ HƏDDĐ ARASINDAKI ƏLAQƏLƏR 1. Nominal və Real Faiz Anlayışı Đqtisadi analizlərdə nominal (actual) və real faiz hədləri ara- sındakı bölgü olduqca önəmlidir. Nominal faiz həddi; borc alıb- vermə işlərində bazarda qarşılıqlı razılaşmalarla müəyyən edilən və pul üzərinə qoyulan bir faiz həddidir. Məsələn, bir illiyinə 100 dollarlıq borc vermə işi nəticəsində 110 dollarlıq geri ödəmə istənirsə, buradakı nominal faiz həddi 10%-dir. Real faiz həddi isə; uzun dönəmli inflyasiya həddinin sıfır olduğu tamamən fərzi bir bazardakı faiz həddidir. Ancaq, içində yaşadığımız gerçək dünyada hər zaman çeşidli növdən müsbət inflyasiya hədləri vardır. Buna görə real faiz həddi; nominal faiz həddindən gözlənən inflyasiyanın çıxarıldığı bir faiz həddidir. Yəni borc olaraq verilən pul kirasının pul dəyəri olaraq deyil satın alma gücü ilə müəyyən edildiyi faiz həddidir. Məsələn, yenə yuxardakı verilən misalla davam edərsək 10% nominal faizlə verilən borc əsnasında gözlənən inflyasiya həddi 3% isə, bu borclanmanın real faizi 7%-dir. 95 Mövcud mali varlıqların qiymətləri bu varlıqların gələcəkdə təmin edəcəkləri gəlirlərə görə ortaya çıxdığından bazar iştirakçıları- nın gələcəklə əlaqədar ehtimallarını da əks etdirməkdədir. Yəni mali varlıqların qiymətlərinin müəyyən edilməsi; bu varlıqların gələcəkdə təmin edəcəyi gəlirilərin bu anki dəyərindən cari istehlakı təxirə sal- malarının məsrəfləri və əldə ediləcək gəliri risklərinin endirilməsiylə gerçəkləşməkdədir. Bunun üçün də bazardakı yeniliklərdən əldə edilə biləcək bütün məlumatlarla pul siyasəti tətbiqatçısı olan mər- kəz bankı fəaliyyətlərinin və proqramlarının yaxşıca dəyərləndiril- məsi lazımdır. Dolayılı olaraq müəyyən edilən nominal və real faiz anlayışları lazımi məlumatlar bərabərliyində investorlar tərəfindən alınan varlıqların dönəm sonu gəliri ilə bu prosesdə ortaya çıxacaq inflyasiya həddi ehtimallarını əhatə etməkdədir. 96 95 Meir Kohn, Money, Banking and Financial Markets, Chicago, The Dryden Press, 1991, p. 607. 96 Fatima Silva, Jose Monteiro, “Information on Inflation Expectations Contained in the Prices of Financial Assets” Economic Bulletin, Banco de Portugal, December 2000, http://www.bpotugal.pt/publish/bolecon/docs/2000_4_1_e.pdf, 18 Ağustos 2001. Dr. Cihan Bulut, Nəsimi Kamalov Đnflyasiya, faiz, valyuta məzənnəsi arasındakı münasibət və Azərbaycan 46 Gözlənən inflyasiya təxminlərində əsasən doğruluq müzakirələ- rinin olması, real faiz həddinin hesablanmasını çətinləşdirməkdədir. Çünkü çoxu insana görə gələcək 6 ay və ya bir il içində ortaya çıxacaq inflyasiya ilə yaşanmaqda olan inflyasiya arasında bir fərq yoxdur. Mövcud inflyasiya həddi bu dönəmdə də davam edəcəkdir. Əlavə olaraq analiz və araşdırmalarda profesional iqtisadçıların və xalqın sadəcə qısa dönəm inflyasiya ehtimalları yer almaqdadır. Uzun vədədə (10 illik kimi) ortalama inflyasiya həddinin nə olacağı ilə əlaqədar hiç kimsə doğru təxmin edə bilməməkdədir. Çünkü gələcəkdəki inflyasi- yanın nə olacağı ilə əlaqədar təxminləri çətinləşdirən bir çox faktor vardır. Bunlar; gələcəkdəki neft qiymətləri, kənd təsərrüfatı ilə əlaqə- dar hava şərtləri, hərbi və siyasi dəyişikliklər, iqtisadi siyasətlər kimi dəyərinin nə olacağı əvvəlcədən tam olaraq bilinməyən faktorlardır. Beləcə, uzun müddətli real faiz hədlərinin müəyyən edilməsi təbii olaraq çətinləşməkdədir. 97 Real faiz hədlərinin qlobal sərmayə bazarlarında, nominal faiz hədlərinin də hər ölkənin öz pul bazarındakı dəyişmələrlə müəyyən olunması səbəbiylə bu iki faiz həddi arasında görünüşdə sıx və mexa- niki bir əlaqə yoxdur. Amma, ümumi olaraq və digər faktorlar eyni ikən inflyasiyadakı % nisbətindəki bir artım pul və sərmayə bazar- larının sıx bir şəkildə bir-birinə bağlı olması səbəbiylə nominal faiz həddini də % nisbətində artırmaqdadır. Real faiz həddi üzərinə göz- lənilən inflyasiya həddinin əlavə edilməsi ilə tapılan nominal faiz həddində bazarın tarazlığı üçün önəmli olan investisiya, yığım və insanların pul ilə əlaqədar tələblərinin ortaya çıxardığı tarazlıq faiz həddi müəyyən edilməkdədir. 98 Real faiz həddinin müəyyən edilməsində hər nə qədər başqa faktorların keçici təsiri olsa da əsas ünsürlər, xalqın yığım anlayışı və sərmayənin faydalılığıdır. Xalq daha artıq yığımlı olduğunda borc verilə bilən fondların miqdarı artaraq real faiz həddi düşməkdədir. Yenə real iqtisadi investisiyaların gözlənən gəliriləri (sərmayə faydalılığı) yüksəldiyində sərmayə tələbi artaraq real faiz həddi yük- səlməkdədir. Real faiz həddinin də millətlər arası sərmayə hərəkət- lilikləri, yeni fabrik və təchizat investisiyaları və borc alıb verənlər 97 James F. Ragan, Lloyd B. Thomas, a.g.e., pp. 357-358. 98 Michael Parkin, Economics, p. 751. Yüklə 4,67 Kb. Dostları ilə paylaş:
|