Microsoft Word Design Cihan doc
Yüklə 4,67 Kb. Pdf görüntüsü
|
Đnflyasiya, faiz, valyuta məzənnəsi Dr. Cihan Bulut, Nəsimi Kamalov arasındakı münasibət və Azərbaycan 33 uzun dönəmdə nominal valyuta məzənnəsi milli qiymət səviyyəsi ilə eyni yöndə artarkən, qısa dönəmdə bu əlaqə bəzən pozularaq real valyuta məzənnəsi uzun dönəm meylindən çıxmalar göstərə bilər. Uzun dönəm tarazlığından çıxmaların səbəbi, qısa vədədə varlıq bazarı qiymətlərinin bir xüsusiyyəti ikən, uzun vədədə ticarət nata- razlığı ortadan qaldırıcı siyasətlər və ya ticarət şərtlərindəki orta vədədə ortaya çıxan dəyişikliklərdir. Bu təsirlər səbəbiylə bir ölkə pulunun dəyərində ortaya çıxan hərəkətin keçici, yoxsa mütəmadimi olduğunu əvvəlcədən (ex-ante) məyyən etmək olduqca çətindir. Ancaq, müxtəlif araşdırmalardan əldə edilən dəlillərin göstərdikləri ortaq nəticələrdən biri də, qısa dönəm məzənnə hərəkətlərinin ticarət natarazlığı üzərindəki birbaşa təsirinin nisbi olaraq daha kiçik olduğudur. 73 Valyuta məzənnəsi rejimlərinin ortaya çıxardığı beynəlxalq pul sistemi günümüzə qədər fərqli fazalardan keçərək inkişaf etməkdədir. 1914 öncəsi dönəmdə klassik qızıl standartı hakim olduğundan məzənnə istiqrarı önəmli ölçüdə təmin etmişdir. Ancaq, I Dünya Müharibəsinin gətirdiyi iqtisadi problemlər, bu istiqrarı pozaraq müharibə müddətində məzənnə istiqrarsızlıqlarına və pul nəzarətinə səbəb olmuş, sərbəst məzənnəyə keçid cəhdləri müvəffəqiyyətsizliklə nəticələnmişdir. 1930-cu illərdə tək tərəfli devalvasiyalar və nəzarətli elastik məzənnə tətbiqatları həyata keçirilmişdir. II Dünya Müharibəsi ilə iqtisadiyyatları əmməlli-başlı pozulan dünya ölkələri tərəfindən beynəlxalq ticarəti sərbəstləşdirəcək və mali axınları qaydaya salacaq bir sistem ehtiyacı ilə Bretton Woods Sitemi qurulmuşdur. ABŞ dol- ları vasitəsiylə dolayı olaraq qızıla bağlı olan Bretton Woods Siste- minin 1970-ci illərdə tərk edilməsi ilə də beynəlxalq monetar istiqrarsızlıq yenidən ortaya çıxmışdır. 74 Bretton Woods Sistemi sonrasında valyuta məzənnəsi rejim- ləri fərqli yönlərdə inkişaf etmişdir. Bir tərəfdən, inkişaf etməkdə olan ölkələrin güclü ölkə pullarına və ya pul səbətlərinə sabit 73 Joint Ministerial Statement, Third APEC Finance Ministers Meeting, March 17, 1996, http://www.apecses.org.sg/virtualib/minismtg/mtgfin96.htm, 28 Mayıs 2001. 74 Tamim Bayomi, Barry Eichengreen, “Economic Performance Under Alternative Exchange Rate Rejimes: Some Historical Evidence” The International Monetary System, Edited by Peter B. Kenen, Francesco Papadio, Fabrizio Saccomanni, Cambridge University Press, 1994, p. 257. Dr. Cihan Bulut, Nəsimi Kamalov Đnflyasiya, faiz, valyuta məzənnəsi arasındakı münasibət və Azərbaycan 34 kursdan bağlanmaları və bəzi inkişaf etmiş ölkələrin (xüsusilə Avro- pada) zonal olaraq valyuta məzənnəsi istiqrar bloklarına yönəlişləri reallaşarkən, digər tərəfdən də başlıca inkişaf etmiş ölkələr arasında olduqca elastik məzənnə rejimi oluşmuşdur. Ölkələrin fərqli məzən- nə rejimlərinə bağlı olmasında başlıca üç faktorun təsiri olmuşdur. Bunlar; 1- Xaricə açıqlıq dərəcəsi, ticarət risklərinə açıq olmaq və nominal maaş-qiymət elastikliyi kimi iqtisadiyyatın struktur xarak- teristikaları, 2- Bəzi hallarda sabit kursdan sağlam, konvertibl pula varma-da ən uyğun olan pul siyasətlərinə etibarı artırma ehtiyacı və bunun üçün həyata keçiriləcək fəaliyyətlər, 3- Valyuta təəhhüdlərini gücləndirəcək olan zonal integrasiya əlaqələrinin var olması və bunun üçün həyata keçirilməsi vacib olanlar. Ölkələrin seçdiyi valyuta məzənnəsi elastikliyinin az və ya çox olması bu faktorlardan asılı olmaqla yanaşı, iqtisadi əlaqələri müəyyənləşdirmə gücü yüksək ölkələr başda olmaqla, digər ölkə fəaliyyətlərindən də təsirlənməkdədir. 75 Fərqli valyuta məzənnəsi rejimlərinin ortaya çıxdığı 1973 sonrası dönəmin başlıca xarakteristik xüsusiyyətləri belədir; - Sərmayə nəzarətinin faydalılığı azaltması səbəbiylə sənayeləş- miş ölkələr ümumi olaraq bu nəzarətləri qaldırmışlar. Đnkişaf etməkdə olan ölkələr də yavaş-yavaş bu nəzarətdən uzaqlaşmaqdadır. - Beynəlxalq özəl sərmayə axını, önəmli cari əməliyyatlar hesabı kəsirlərini maliyyələşdirməkdədir. Ancaq, bəzən bu sərmayə axının- dakı dəyişikliklər makroiqtisadi natarazlıqların bir səbəbi və ya ortaya çıxan natarazlıqların beynəlxalq sistemə yayıldığı önəmli bir kanal olmaqdadır. 75 Jacop A. Frenkel, Morris Goldstein, Paul R. Masson, Characteristics of a Succesful Exchange Rate System, Washington, IMF, 1991, p. 9. Đnflyasiya, faiz, valyuta məzənnəsi Dr. Cihan Bulut, Nəsimi Kamalov arasındakı münasibət və Azərbaycan 35 - Đnkişaf etməkdə olan və keçid ərəfəsində yaşayan ölkələr mal/ xidmət ticarəti və maliyyə əməliyyatları sayəsində getdikcə artan bir şəkildə dünya iqtisadiyyatı ilə inteqrasiyadadır. Bunun kimi müxtəlif xüsusiyyətlərə sahib olan günümüzün valyuta bazarı ilə əlaqədar Michael Mussa, Paul Masson, Alexander Swoboda, Estaban Jadresic, Paolo Mauro və Andrew Berg tərəfin- dən hazırlanan IMF araşdırmasına (Occasional Paper series) görə bütün şərtlərdə hər ölkənin ehtiyacını ödəyəcək ideal bir valyuta məzənnəsi rejimi yoxdur. Üzv ölkələr öz xüsusi şərtlərinə uyğun, ehtiyaclarını ən yaxşı şəkildə ödəyəcək olan məzənnə rejimini seçmə imkanına sahibdir. 76 6. Valyuta Məzənnələrindəki Dəyişmənin Milli Gəlirə Ümumi Təsirləri Valyuta bazarları günümüzün ən geniş və inkişaf etmiş olan ba- zarlarıdır. Bretton Woods Sistemi sonrasında beynəlxalq sərmayə hərəkətlərinə gətirilən limitləmələrin qaldırılması və modern texnolo- giya sahəsindəki yeniliklər; iş təlimatları və pul transfertlərinin kom- püter terminalları, telefon və teleks vasitəsi ilə çox sürətli şəkildə həyata keçməsinə, tərəflərın asanlıqla qarşı qarşıya gəlməsinə və bey- nəlxalq iş məsrəflərinin olduqca azalmasına imkan vermişdir. Valyuta bazarındakı fəaliyyətlərin həcmi telefon və networklar sayəsində trilyonlarla dollara çatmaqdadır. Valyuta işləri beynəlxalq ticarət və investisiya fəaliyyətləri ilə daha da inkişaf etməkdədir. Xüsusilə 1980- cı illərdən sonra mali bazarlardakı liberalizasiya və modernizasiya fəaliyyətləriylə sürətlənən mali beynəlxalqlaşma, portfel investisiyala- rının çeşidlənməsi və inkişafında təsirli olmuşdur. 77 Valyuta bazarının bu qədər yüksək həcmli və dinamik struk- tura sahib olması xüsusilə elastik məzənnələrin tətbiqiylə daha da kompleks bir hala gəlməkdədir. Çünkü valyuta məzənnələri iqtisadi strukturda bir çox sektora təsir etməkdədir. Məzənnələrdəki dəyişik- 76 IMF Staff, Exchange Rate Rejimes in an Increasingly Integrated World Economy, June 2000, http://www.imf.org/external/np/exr/ib/2000/062600.htm 28 Haziran 2001. 77 Peter Isard, Exchange Rate Economics, Cambridge University Press, Great Britain, 1995, pp. 15-16. Dr. Cihan Bulut, Nəsimi Kamalov Đnflyasiya, faiz, valyuta məzənnəsi arasındakı münasibət və Azərbaycan 36 lik öncəliklə idxalat ixracat səviyyəsinə, idxalat-ixracat səviyyəsin- dəki dəyişiklik də ÜDM-a və qiymətlər ümumi səviyyəsinə təsir etməkdədir. Yenə məzənnələr iqtisadiyyatdakı dəyişikliklərdən təsir- lənərək yeni düzəlişlər aparılmasına səbəb olmaqdadır. Məzənnə- lərin elastik olması bir çox sektorda qeyri müəyyənliyi və ya dəyişikliyi bərabərində gərəktirməkdədir. 78 Məzənnənin səbəb olduğu kompleks təsir səbəbiylə dövlət tərəfindən məzənnələrə müdaxilə edilməkdədir. Dövlət prinsip ola- raq; ya qısa dönəmdə ortaya çıxan məzənnələrdəki hədsiz dəyişik- likləri ortadan qaldırmaq ya da iqtisadi şərtlər səbəbiylə məzənnələri uyğun gördüyü istiqamətdə yönləndirmək üçün müdaxilə etmək- dədir. Məzənnələrin olduqca istiqrarsız olduğu dönəmdə dövlətin edə biləcəyi şey, məzənnələri istiqrara qovuşdurmaq üçün müdaxilə etməkdir. Çünkü məzənnələrdəki istiqrarsızlıq, xüsusilə beynəlxalq fəaliyyətlərə iştirak riskini artıraraq ticarət həcminin artmasını əngəl- ləməkdədir. Rəqabətin artdığı günümüz dünyasında ticarət həcminin daralması, ölkəni bu rəqabətdə geri salacağından dövlət tərəfindən lazımi tədbirlər alınmaqdadır. Məzənnələrdəki hədsiz dalğalanmanı ortadan qaldıracaq düzənlişlərlə tarazlıq yenidən təmin edilməyə çalışılmaqdadır. 79 Dövlətin iqtisadi tarazlığı təmin edici yöndə apardığı bu müdaxilələr dövlət adından MB tərəfindən həyata keçirilməkdədir. Bazardakı təklif və təlabatla eyni zamanda MB-ın apardığı müdaxi- lələr xüsusilə inkişaf etməmiş ölkələrdə daha çoxdur. Hətta bəzi ölkələrdə MB bazarın yerini alaraq tək valyuta alıcısı-satıcısı vəziy- yətindədir. Bu cür müdaxilələrlə həyata keçirilən məzənnələrin bazar tarazlığının xaricində olduğu düşünüldüyündə bu müdaxilələrin artıq uzun müddətli olamayacağı anlaşılmaqdadır. 80 Tarazlıq valyuta məzənnəsinin ortaya çıxmasında rol oynayan faktorların nələr olduğu və məzənnələrin dəyər qazanıb-itirməsi ilə 78 Karl E. Case, Ray C. Fair, Principles of Economics, Fifth Edition, New Jersey, Prentice Hall International Inc., 1999, p. 851. 79 James F. Ragan, Lloyd B. Thomas, a.g.e., p. 531. 80 Michel Debré, , “Determination of Spot Exchange Rates” Management and Control of Foreign Exchange Risk, Ed. by Laurent L. Jacque, Second Edition, Boston, Kluwer Academic Publishers, 1998, p. 26. Yüklə 4,67 Kb. Dostları ilə paylaş:
|